สถูปเจดีย์ในยุคสมัยเชียงใหม่

เชียงใหม่ถ่ายวัฒนธรรมมาจากลำพูนไชย และศิลปะปาละแม่แบบที่ส่งกำลังมาจากอินเดีย พุกาม และภาคใต้กับที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา
เมื่อพ่อขุนเม็งราย ยาตราทัพมาจากเชียงราย ได้ปล้นนครหริภุญไชยอันเกรียงไกรแต่อดีตจนวินาศไป แหล่งที่เคยรุ่งโรจน์ด้วยศิลปกรรมอันจำลองมาจากละโว้ยุคพระนางจามเทวี กับการสืบเนื่องความเจริญทางศิลปกรรมหลายศตวรรษ เป็นจุดเด่นอันแวววาวแห่งดินแดนลานนาภาคเหนือของประเทศไทย ประทีปดวงนั้นได้ดับสิ้นลงและพ่อขุนเม็งรายได้เข้ามาแทนที่ ทรงนำแบบแผนลักษณะศิลปะที่เวียงไชยปราการ อันเป็นอิทธิพลปาละสายเดียวกับพะเยารุ่นพ่อขุนเจื๋อง ผสมผสานกับลำพูนไชยยุคปลาย จนได้เกิดมั่นใหม่      “เวียงกุมกาม” จุดเคลื่อนตัวจากลำพูนเป็นแห่งแรก จากนั้นอารยธรรมของราชวงศ์ใหม่ที่แผ่บารมีอย่างใหญ่หลวง มิได้หยุดยั้งเพียงแค่นั้น เวียงกุมกามตั้งอยู่ชั่วระยะหนึ่ง ก็เข้าได้ไปปักหลักอย่างแน่นแฟ้นที่อาณาจักรเชียงใหม่ ก่อนกรุงศรีอยุธยาจะสถาปนาขึ้นเสียอีก

 ตำนานเล่าไว้ว่า ในการสถาปนามหานครเชียงใหม่นครอันยิ่งใหญ่ภาคพายัพนี้ พ่อขุนรามคำแหงแห่งสุโขทัยและพ่อขุนงำเมืองห่งพะเยา ซึ่งขณะนั้นมีอำนาจรัศมีที่โชติช่วงและเป็นชุมนุมชาวไทยที่รักชอบกันในฐานมิตรได้มาช่วยกันเลือกทำเลเมืองสร้างนครพิงค์ขึ้น เป็นการร่วมแรงร่วมใจกันอย่างน่าชื่นชม
เชียงใหม่สถาปนาขึ้นมาแล้ว พ่อขุนเม็งรายได้ปักหลักสร้านพระราชฐานที่วัดเชียงมั่งปฐม ก่อนจะย้ายไปที่อื่น

นครแห่งนี้มีกำแพงดิน มีคูเมือง มีการขยายเมืองมีพระเจดีย์สูงใหญ่เท่าเทียบกับเจดีย์ใหญ่ชัยมงคลซึ่งมีมาแต่สมัยอโยธยา บารมีของฝ่ายเหนือกับฝ่ายใต้ได้เริ่มประจันหน้ากันแล้ว โดยมีอาณาจักรสุโขทัยทีมีพระยืนสูงใหญ่บนยอดเขาตะพานหินในอรัญญิกเขตขวางหน้าอยู่ทั้งสองฝ่าย ซึ่งต่อมา ๒ นครใหญ่จะได้เข้าห้ำหั่นสัประยุทธ์กันหลายยก รวมทั้งการยุทธอันยืดเยื้อระหว่างสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งกรุงศรีอยุธยา กับพระเจ้าติโลกราชแห่งอาณาจักรเชียงใหม่

ใครๆ พูดกันว่าเชียงใหม่ด้อยกว่า แม้ฝ่ายใต้รจนาหนังสือ “ยวนพ่าย” (ยวดคือไทยยวนเชียงใหม่) ขึ้นมา ก็อย่าได้ไปเชื่อ ไทยยวนจะพ่ายได้อย่างไร เพราะแม้สมเด็จพระบรมไตรโลกนาทยังเสด็จจากกรุงศรีอยุธยาไปประทับที่พิษณุโลก เมืองหน้าด่านที่ยึดมาจากอาณาจักรสุโขทัย โดยประทับอยู่ราวทศวรรษกว่าๆ แถมยังทรงผนวชที่วัดจุฬามณีที่นั้นเสียอีก
ใครอยากศิลปะอันสวยงามของอยุธยาตอนต้นสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ก็ให้ไปดูที่วัดจุฬามณีพิษณุโลก ที่ซึ่งพระองค์ทรงสถาปนาขึ้นและยังทรงผนวชที่นั่น

และทำนองเดียวกัน ใครอยากดูศิลปะสมัยติโลกราชที่ยกย่องว่าเป็นศิลปะคลาสสิคของอาณาจักรเชียงใหม่ในสมัยแข็งนอกแข็งใน จนยันกองทัพอยุธยาสมัยแผ่อำนาจให้เปลี้ยไปได้ ก็ต้องไปดูที่วัดเจ็ดยอด เต็มสะพรั่งไปหมด อย่าได้เผลอไปดูศิลปะพม่าของบางวัดแล้วก็ละเมอเพ้อพกว่าคือศิลปะของเชียงใหม่มันใช่หรอก ศิลปะเชียงใหม่ฝีมือคนไทยผู้เป็นเจ้าของอาณาจักรที่ยิ่งใหญ่นั้น นอกจากวัดเจดีย์หลวงยังมีอยู่ที่วัดชมภูวัดปราสาท วัดเกาะกลาง วัดโลกโมลีวัดร้างในศาลากลาง วัดอุโมงค์ (วัดที่อยู่ในเมือง) วัดอุโมงค์เถรจันทร์ วัดป่าแดงหลวง ฯลฯ จะดูศิลปะเชียงใหม่ที่ต้องแยกให้ออกเสียก่อนว่าไหนศิลปะไทยไหนศิลปะพม่า เพราะชียงใหม่ในสมัยก่อนสถาปนากรุงเทพฯ เล็กน้อย ได้ตกอยู่ภายใต้อาณัติของพม่าเสียเนิ่นนาน จนมีอิทธิพลพม่าไปปนเปรอะไรไปหมด
สถูปเจดีย์เชียงใหม่รุ่นแรกเลียนแบบมาจากเจดีย์สี่เหลี่ยมวัดจามเทวีของลำพูน ดันเช่นเหลี่ยมวัดกู่คำ ที่ อ. สารภี เชียงใหม่
เจดีย์วัดเกาะกลาง บ้านหนองคู่ อ.ป่าซาง ลำพูน เป็นเจดีย์ทรงเรือนธาตุสี่เหลี่ยม มีซุ่มจะนำยื่นออกมา ๔ ทิศ ซุ้มมี ๒ ชั้น มีลายประดับซุ้มเป็นลายปูนปั้นงดงามมาก เหนือซุ้มเป็นระฆังกลม ใต้ระฆังมีบัวคว่ำบัวหงายแบบเดียวกับพุกาม (เป็นแบบเจดีย์ที่น่าจะสืบต่อมาจากศิลปะเชียงแสน ดังเช่น พระธาตุเจดีย์ปูเข้าที่เชียงแสน เจดีย์ เจดีย์แบบนี้มีเค้าการสืบทอดมาจากเจดีย์เชียงยันของหริภุญไชย)

เจดีย์วัดปู่เปี้ย อ.สารภี ที่เวียงกุมกาม เป็นเจดีย์รุ่นเก่า ของชียงใหม่เช่นกัน มีวิวัฒนาการเป็นทรงสูงชะลูดขึ้น เรือนธาตุที่เป็นสี่เหลี่ยมแบบวัดเกาะกลางกลับทำเป็นย่อมุมสิบสอง มีซุ้มจระนำยืนไม่มาก ทำเป็นชั้นเดียว ยอดหรือองค์เจดีย์เป็นแปดเหลี่ยม ระฆังกลมเจดีย์แบบนี้ก่ออิฐไม่สอปูน รุ่นเดียวกับสุโขทัย ลายปูนปั้นองค์เจดีย์งดงามมาก เป็นลักษณะพิเศษของศิลปะเชียงใหม่ (เจดีย์ปู่เปี้ยกลับเจดีย์อีก้าง อยู่บริเวณใกล้เคียงกันในเวียงกุมกาม จึงมีลักษณะคล้ายกันมาก)

ส่วนเจดีย์เก่าแก่ที่วัดอุโมงค์ (ที่อยู่ในเมือง) เป็นวัดเก่า มีทรงสี่เหลี่ยมยอดเป็นแบบเชียงยัน ข้างวัดพระธาตุหริภุญไชย ข้อสำคัญไม่มีบัลลังก์แต่มีลูกแก้วซ้อนเป็นชั้นๆ ขึ้นไป จึงถือว่าเก่าแก่ ได้รับอิทธิพลจากลำพูนไชย  (เจดีย์วัดอุโมงค์ในเมืองนี้ เก่ากว่าเจดีย์ปู่เปี้ยซึ่งมีย่อมุม ห้องเจดีย์เป็นย่อมุมสิบสอง อายุจะต่ำกว่าเจดีย์วัดเกาะกลางเพราะมีซุ้มหลอก ส่วนซุ้มด้านทิศตะวันตกเป็นซุ้มโค้งแหลม เรียงอิฐแบบพุกาม บ่งว่าได้รับอิทธิพลมาจากพุกาม เห็นเป็นซ่องอุโมงค์ข้างใน จึงเรียกว่าวัดอุโมงค์

ยอดของเจดีย์คล้ายยอดเจดีย์เชียงยัน มีระฆังกลม ไม่มีบัลลังก์ มีบัวลูกแก้วซ่อนขึ้นไปจากเหนือระฆัง ห้องเรือนธาตุนั้นต่ำกว่าและเตี้ยกว่าเจดีย์สูงของสุโขทัย จัดว่าเป็นเจดีย์เชียงใหม่ตอนต้น)

วิวัฒนาการของสถูปเจดีย์เชียงใหม่แบบที่ ๒ เป็นแบบวิวัฒนาการมาเป็นเจดีย์เชียงใหม่สมัยคลาสสิคคือวัดสะดือเมือง ใกล้ศาลากกลางจังหวัด เป็นวัดร้าง ลายปูนปั้นประดับยังงดงามมาก วัดสะดือเมืองน่าจะเป็นแบบแผนของสถูปเจดีย์เชียงใหม่สมัยตอนกลางรุ่นคลาสสิคสมัยพระเจ้าติโลกราช รุ่นเดียวกับมณฑปวัดเจ็ดยอด

เจดีย์วัดโลกโมลี เชียงใหม่ สมัยพระเมืองเกษเกล้าเป็นเจดีย์เชียงใหม่ตอนกลาง รุ่นหลังพระเจ้าติโลกราช เป็นเจดีย์ฐานสูง เรือนแก้วย่อมุม มีซุ้มคูหาด้านทิศตะวันออก ทิศอื่นๆ เป็นซุ้มหลอก ยอดเป็นเจดีย์ระฆังกลม  (เจดีย์แบบนี้มีเค้าได้รับแบบมาจากเจดีย์วัดพระธาตุจอมกิตติ เชียงแสน)

เจดีย์สมัยเชียงใหม่ตอนต้นยังปรากฏยังที่ต่างๆ อีกคือ
เจดีย์เวียงท่ากาน เป็นเจดีย์เชียงใหม่ตอนต้น ที่ได้รับอิทธิพลมาจากหริภุญไชยรุ่นหลัง มีลักษณะเหมือนเจดีย์เกาะกลาง อ.ป่าซาง ลำพูน

เจดีย์ผ้าขาวป้าน เป็นศิลปะรุ่นปลายของเชียงใหม่ตอนต้น ราวราชกาลพระเจ้าแสนภู ถึงสมัยพระเจ้าผายู (พ.ศ. ๑๘๖๑-๑๘๗๗) ตรงกับสมัยอโยธยาตอนปลาย

เจดีย์วัดต้นแก้ว ลำพูน เป็นศิลปะร่วมสมัยกับพระธาตุลำปางหลวง ลำปาง พระธาตุหริภุญไชย ลำพูน และเจดียืวัดชมพู เชียงใหม่
นอกจากเจดีย์เชียงใหม่ตอนต้นจะเลียนมาจากหริภุญไชย โดยมีเจดีย์เชียงยันเป็นแม้แบบแล้ว ก็ยังมีอีกแบบหนึ่ง เช่นวัดพระยืนเป็นศิลปะเชียงใหม่ตอนต้น ซึ่งยังมีอีกแห่งหนึ่งคือเจดีย์วัดเม็งรายในเชียงใหม่ตอนต้นระยะหลังๆ เป็นแบบที่คลี่คลายมาจากแบบวัดพระยืน)

เจดีย์วัดเชียงมั่น สมัยหลังพระเจ้าติโลกราช เป็นแบบเจดีย์สี่เหลี่ยม มีช้างล้อม แบบเดียวกับเจดีย์วัดเจดีย์รุ่นเชียงใหม่ตอนยุคต้นของกลาง ซึ่งงามสง่ามาก เป็นเจดีย์ที่วิวัฒนาการมาจากเจดีย์วัดป่าแดงหลวง อยู่ทางทิศตะวันตกเชิงดอยสุเทพ ซึ่งเข้าใจว่าคืออรัญญิกของนครเชียงใหม่
ศิลปะร่วมสมัยคือ เจดีย์วัดปราสาท อยู่ใกล้กับวัดพระสิงห์ เชียงใหม่

จากนี้เป็นเจดีย์นอกสกุลเจดีย์เชียงใหม่ แต่อยู่ในสมัยเชียงใหม่ตอนต้น เป็นเจดีย์ยุคที่ได้รับอิทธิพลพุทธศาสนาหินยานลังกา ส่งอิทธิพลมาจากสุโขทัย เช่นเจดีย์วันสวนดอก สร้างสมัยพระเจ้าถือนา ศิลปะร่วมสมัยคือ เจดีย์วัดอุโมงค์เถรจันทร์ และเจดีย์เวียงลอ ที่พะเยาเป็นต้น

 
 

เจดีย์พม่าในเมืองไทย
 เนื่องจากประเทศไทยมีดินแดนติดกับพม่ามอญอิทธิพลของศิลปะพม่ามอญจะทะลักเข้ามาไทยโดยเฉพาะแถบชายแดน เช่น แม่ฮ่องสอน เป็นต้น เราจะ พบว่าวัดวาอารามแถบเหนือมักจะมีเจดีย์พม่ามอญเสียทั้งนั้น

 เชียงใหม่เคยเป็นอาณาจักรใหม่เคยเป็นอาณาจักรใหญ่ย่อมมีศิลปวัฒนธรรมของตนเอง รวมทั้งที่อื่น เช่นลำปาง เชียงราย แพร่ น่าน เป็นต้น แต่ต่อมาสมัยอยุธยาตอนปลาย เชียงใหม่ตกอยู่ภายใต้การปกครองของพม่า พม่าจึงมาสร้างศิลปวัตถุแบบพม่า มอญ ที่เชียงใหม่ และลำปาง รวมทั้งที่อื่นๆ อีกมาก เมื่อผ่านไปยังแคว้นล้านนาจะพบศิลปะพม่า เจดีย์สถาปัตยกรรมอื่นๆ  เป็นแบบแผนพม่าหลายต่อหลายแหล่ง ทำให้ผู้สนใจศึกษาค้นคว้าศิลปะไทย อาจจะไขว้เขวไป 

 การจะอธิบายสถาปัตยกรรมเจดีย์แบบพม่าจึงไม่อยู่ในจุดความสนใจของหนังสือเล่นนี้ ถ้าผู้ใคร่อยากทราบเป็นหนทางไว้ ขอให้จำว่าเจดีย์พม่า ทรงผายด้านล่าง แบบผิดกับเจดีย์ไทย เจดีย์ด่านเจดีย์สามองค์ก็เป็นเจดีย์พม่า

 วัดใดที่มีมอญพม่าเข้ามามีอิทธิพล ดังเช่น โพธารามราชบุรี มีชนชารติมอญอยู่มาก เมือชนเหล่านี้สร้างวัดปฏิสังขรณ์วัด ก็จะเอาแบบแผนเจดีย์มอญพม่ามาสร้างดังเจดีย์ที่วัดคงคาราม โพธาราม เป็นต้น หรือวัดหลายวัดในอำเภอพระประแดง สมุทรปราการ กับปทุมธานี อันเป็นแหล่งที่มอญอาศัยอยู่มาก เขาเหล่านี้ก็น่าจะนำศิลปะพม่ามอญพม่ามาสร้างเจดีย์สถาปัตยกรรม เป็นเครื่องชี้ให้เห็นวัฒนธรรมของผู้คนว่ามีหลักแหล่งมาจากไหน

 อีกประการหนึ่ง พ่อค้าทำการตัดป่าทางภาคเหนือส่วนมากจะเป็นพม่า ซึ่งมาโค่นป่าไม้เสร็จเป็นงวดๆ ก็มีประเพณีจะสร้างวัดเพื่อเป็นการกุศล อุทศให้แก่ผีสางนางไม้รุกขเทวดาที่ไปโค่นทำลายป่ามา พวกนี้เมื่อสร้างวัดก็เอาวัฒนธรรมพม่ามอญมาใช้ อย่างเช่นวัดพระธาตุในกำแพงเพชร พวกพม่าป่าไม้ได้สร้างปฏิสังขรณ์เจดีย์หลักของวัดโดยแปลงเป็นเจดีย์มอญเสีย หรือที่เชียงใหม่เช่นวัดแสนฝาง พม่าก็สร้างใหม่หมดทั้งวัดเสียใหญ่โตมากในจังหวัดลำปาง เราจะพบวัดพม่าที่สร้างเสียใหญ่โตเป็นจำนวนสิบๆ วัด
 สถูปเจดีย์พม่ากับมอญ เป็นวัฒนธรรมอันเดียวกันด้วยมอญซึ่งแม้จะเป็นเมืองขึ้นพม่า แต่ก็ได้ถ่ายวัฒนธรรมให้พม่าอย่างเต็มที่
 เจดีย์เชียงใหม่รุ่นหลังบางแบบก็มีลักษณะสถูปเจดีย์พม่าเข้าไปผสม ซึ่งสามารถสังเกตเห็นได้ชัด