สถูปเจดีย์ยุคสมัยเชียงแสน

 ในการแบ่งอายุอายุสมัยทางศิลปะทางศิลปะเชียงแสน ระหว่างพระพุทธรูปกับเจดีย์ น่าจะแตกต่างกัน ด้วยพระพุทธรูปที่เรียกว่าเชียงแสนนั้น ได้มาพิสูจน์สมัยหลังแล้วว่า ก็คือพระพุทธรูปสมัยเชียงใหม่ตอนต้นนี่เอียง อันเป็นศิลปะในสมัยชนชาติไทยตามนครต่างๆ ที่ก่อร่างสร้างตัวพร้อมๆ กันนิยมทำขึ้น ซึ่งล้วนเป็นพระสำริดทั้งสิ้น เช่นสมัยอโยธยาตอนปลาย อยุธยาตอนต้น สุโขทัย และเชียงใหม่

 ในยุคสมัยแห่งพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙ อุบัติการณ์สำคัญในการเปลี่ยนรูปทางศิลปะได้เข้ามาสู่จุดหัวเลี้ยวหัวต่อนี้ อันสมัยก่อนนั้นไม่ว่าจะเป็นพระสมัยบายนของขอม สมัยอโยธยา สมัยพะเยา ล้วนแต่สร้างพระพุทธปฎิมาด้วยศิลาทั้งนั้น ล่วงมาสมัยหลังในเชียงใหม่ ในสุโขทัย ไม่พบศิลาสักองค์เดียว แม้ในสมัยอยุธยาก็เช่นเดียวกัน หากแต่ว่าอยุธยาเป็นนครที่มั่นคงเก่าแก่ซ้ำซ้อนกันอยู่ ที่เราเห็นพระพุทะรูปศิลาจำนวนมากมาย ตามวัดต่างๆ ในอยุธยานั้น ที่จริงก็คือพระสมัยอโยธยาที่คนโบราณเก็บเอามาบูรณปฏิสังขรณ์ไว้เคารพบูชาต่อๆ มานั่นเอง แต่เมื่อตรวจสอบพระพุทธรูปสมัยอยุธยาตอนต้นแท้ๆ ปรากฏว่าล้วนเป็นพระปูนปั้น หรือมิฉะนั้นก็เป็นพระหล่อด้วยสำริดทั้งนั้น อีกประการหนึ่งพระพุทธรูปสมัยอยุธยาตอนต้นก็มีลักษณะพิเศษคือหน้ารูปไข่ แม้จะแข็งกว่าสุโขทัย แต่ก็ยังคงความอ่อนหวานด้วยอยู่ร่วมสมัยกัน ดังเช่นพระสำริด เป็นพระประธานขนาดใหญ่ที่วัดมงคลบพิตร พระปูนปั้นที่ซุ้มปรางค์ทิศเหนือวัดพระราม (ถูกทำลายแล้ว) พระปูนปั้นทิศใต้ของซุ้มปรางค์วัดราชบูรณะ พระศาสดา ซึ่งเป็นพระยืนสำริดจากวัดพระศรีสรรเพชญ์ (ปัจจุบันอยู่วิหารทิศตะวันออกของวัดโพธิ์) ซึ่งพระพุทะรูปเหล่านี้แตกต่างกับพระศิลาสมัยอโยธยาที่เห็นทั่วไปอย่างมาก อย่างเช่นพระศิลาวัดพระศรีสรรเพชญ์องค์หนึ่ง ทางวิหารใต้ ลักษณะอวบอ้วนสังฆาฏิใหญ่เหมือนพระศิลาที่พะเยา บ่งชัดว่าเป็นของเก่าแก่มีมาก่อนกรุงศรีอยุธยา อันสมัยอยุธยาไปนำของเก่ามาปฏิสังขรณ์ขึ้นใหม่ เรามีร่องรอยของเก่าแก่เช่นนี้ทั่วไปในตัวเกาะกรุงศรีอยุธยา
 จากการสำรวจศิลปะเก่าแก่ที่เมืองเชียงแสน โดยเฉพาะอย่างยิ่งที่บริเวณเมืองเก่า เช่นที่ พระธาตุผาเงาซึ่งมีเจดีย์เก่าแก่อยู่บนนั้น และที่เวียงปรึกษาก็มีเจดีย์เก่าแก่ตั้งอยู่

 สถูปแบบเชียงแสนหรือที่เชียงใหม่ตอนต้น น่าจะเป็นเจดีย์วัดป่าสัก ซึ่งมีฐานสี่เหลี่ยมเป็นชั้น และมีห้องสี่เหลี่ยมข้างบน มีซุ้มจระนำสี่ทิศ ข้างใต้ตรงฐานเจาะช่องเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปเรียงเป็นแถวเป็นทำนองเดียวกับเจดีย์เหลี่ยมที่วัดกู่กุด ลำพูน โดยวิวัฒนาการมาจากเจดีย์แบบละโว้หรือแบบทวารวดีองค์นั้น  เหนือเรือนธาตุคือห้องสี่เหลี่ยม มีสี่ซุ้มขึ้นไป มีเจดีย์หรือแบบยอดมณฑป คล้ายเจดีย์เชียงยันหรือเจดีย์แม่ครัวที่ข้างวัดพระธาตุ

หริภุญไชย อันเป็นแบบมณฑปที่ศิลปะศรีวิชัยแถบใต้หรือพุกามส่งให้สุโขทัย และหริภุญไชย
 สถูปแบบเชียงแสน นอกจากวัดป่าสักแล้วยังมีสถูปพระธาตุจอมกิตติ ก็จัดว่าเป็นศิลปะแบบเชียงใหม่ตอนต้นตัวยอดเจดีย์หรือยอดมณฑป เป็นแปดเหลี่ยมซ้อนเป็นชั้นๆ ระฆังกลม ไม่มีบัลลังก์ แต่จะมีบัวลูกแก้วซ้อนขึ้นไปเลยแบบเดียวกับเจดีย์ปาละ หรือเจดีย์ละโว้รุ่นหลัง (สถูปดังกล่าวมาแล้วนี้ ล้วนเป็นสถูปแบบเชียงใหม่ตอนต้นทั้งสิ้น ซึ่งสันนิษฐานว่า คงจะได้รับแบบจากเชียงแสน ส่วยสถูปเชียงแสนแท้ๆ หรือเชียงแสนตอนต้น น่าจะเป็น

สถูปเจดีย์แบบปาละ คล้ายสถูปศิลาที่พะเยา เพราะสมัยเชียงแสน อยู่ร่วมสมัยกับอาณาจักรพะเยา สถูปเจดีย์ก็ย่อมจะคล้ายคลึงกัน)

 เจดีย์ทรงฐานสี่เหลี่ยม องค์สี่เหลี่ยม มีซุ้มสี่ทิศนี้ ต่อมาได้กลายเป็นแบบฉบับของเจดีย์เชียงใหม่ตอนต้น ดังเช่นเจดีย์แฝดของเวียงปรึกษา เป็นแบบเชียงใหม่ตอนต้นแท้

 เจดีย์พระธาตุปูเข้า ที่เชียงแสน เป็นโบราณสถานเก่าแก่ของเชียงแสน ลักษณะเป็นสถูปเชียงใหม่ตอนต้น เจดีย์แบบนี้มีขนาดเล็กแต่ก็เป็นแบบแผนเหมือนพระธาตุจอมกิตติอยู่ ทำให้น่าคิดว่าแบบของเชียงแสนแท้ๆ น่าจะมีขนาดเล็ก ดังเช่น พระธาตุปูเข้านี้ ได้พบหลักฐานศิลปะเชียงแสนที่เวียงชัย กลางทุ่งนาของจังหวัดเชียงราย ซึ่งสงสัยว่า จะเป็นเวียงชัยปราการ แต่ดูซากสถูปมีขนาดเล็กเช่นกับพระธาตุปูเข้า และพระพุทธรูปที่ทำส่วนใหญ่เป็นพระศิลารูปร่างแบบพระพะเยา เป็นศิลปะร่วมสมัยกันเพราะพะเยากับเชียงแสนมีความเจริญดำเนินมาเป็นเส้นขนานกัน

 เศียรพระพุทธรูปศิลาที่พบยังเมืองพะเยา ยังพบพระทรงเครื่องทรงชฎาเทริด แบบหริภุญไชยก็มี พระพุทธรูปที่นี่ทรงเครื่องเหมือนปาละและเหมือนหริภุญไชย
 เม็ดพระศกพระพุทธรูปวัดพระธาตุผาเงา เชียงแสน เหมือนกับเม็ดพระศกพระพุทธรูปปูนปั้นที่วัดร้างกลางทุ่งนา ต.เวียงเหนือ อ.เวียงชัย จ.เชียงราย เป็นพระปูนปั้นแบบเดียวกัน ฝีมือร่วมสมัยเหมือนกัน แม้ศิรประภาหรือพระรัศมีบนยอดพระเมาฬีก็เหมือนกัน แสดงว่าพระพุทธรูปแบบนี้เป็นศิลปะเชียงแสนตอนปลายโดยแท้ กล่าวคือพุทธรูปเชียงแสนมีทั้งพระศิลา ดังเช่นที่เวียงชัย ในจังหวัดเชียงราย ลักษณะพระพุทธรูปเป็นแบบเดียวกับพระปาละโดยแท้ และทำด้วยศิลาเหมือนกันด้วย นอกจากนี้ก็ยังเป็นพระปูนปั้น ศิลปะเชียงแสนแท้ๆ เรายังพบกันไม่มาก ที่พบมากมาย ที่เรียกว่าพระรูปเชียงแสนที่จริงเป็นศิลปะเชียงใหญ่ทั้งนั้น

 เมื่อจะดำเนินตามตำนาน เราจะให้ศิลปะเชียงแสนสมัยก่อนพ่อขุนเม็งรายอยู่ที่ไหน น่าจะเป็นที่สร้างเมืองหิรัญนคร ยุคของลาวเคียงในปีพ.ศ. ๑๔๗๗ ลงมาหรือถ้าจะให้ร่วมสมัยกับพะเยาก็ได้ คือตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๗ ลงมา แต่จะอยู่ที่ใด และมีลักษณะอย่างไดน่าจะค้นคว้ากันให้ละเอียดต่อไปภายหน้า

น่าสังเกตว่า เจดีย์สมัยเชียงแสนที่เลียนแบบมาจาเจดีย์แม่ครัวหรือเจดีย์เชียงยันใกล้กับวัดพระธาตุหริภุญไชย เจดีย์นี้มีอิทธิพลปาละ โดยสังเกตว่าเจดีย์ปาละแบบหนึ่งที่พุทธยาไม่มีบัลลังก์ แต่จะมีฉัตรหรือบัวลูกแก้วตั้งบนองค์ระฆังขึ้นไปเลย ดังเจดีย์ละโว้หรือสุพรรณภูมิ เช่น เจดีย์เล็กขนาบพระวิหารหลวงวัดมหาธาตุสุพรรณบุรีกับเจดีย์รายที่วัดมหาธาตุ ลพบุรี และเหมือนกับกลุ่มเจดีย์เก่าที่นครชัยศรี กับวัดเก่าในนครชัยศรี สถูปแบบนี้เหมือนสถูปสำริดขนาดเล็กที่พบในลพบุรี เน้นให้เห็นแบเผาอันเดียวกัน เป็นสถูปเจดีย์แบบวัดบรมธาตุชัยนาท เหนือระฆังเป็นบัวลูกแก้ว แล้วมีฉัตรรูปกรวยยอดตั้งอยู่บนนั้น เป็นแบบสำคัญที่น่าพิจารณาจดจำไว้เป็นอย่างยิ่ง