สถูปเจดีย์ยุคสมัยอู่ทองและก่อนกรุงศรีอยุธยา

 ศิลปะโบราณ โดนเฉพาะอย่างยิ่งสถูปเจดีย์แต่พุทธศตวรรษที่ ๓ ลงมาจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ได้ขาดห้วงไปในระยะกาลยาวนานกว่าพันปี เราพอจะรู้ลู่ทางอยู่เพียงว่า น่าจะมีสถูปแบบอโศกปรากฏอยู่บ้าง นั่นก็เพียงแต่ร่องรอยอันสลัวเลือนรางเต็มทน สถูปอันปรากฏเก่าแก่ที่สุดที่นครปฐม คือ สถูปวัดพระเมรุ อันมีซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปนั่นขนาดมหึมา ๔ ทิศ ก็เป็นของเก่าอย่างเก่งก็อายุไม่สูงกว่าพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ขึ้นไป หรือถ้าจะอ้างถึงสถูปเก่าแก่สมัยทวารวดีที่ลพบุรี ตรงหน้าที่ทำการไปรษณีย์ อันถูกทำลายราบลงไปเพื่อทำถนนจากสระแก้วตรงไปยังศาลพระกาฬ เราก็ไม่อาจเห็นรูปอะไรชัด เนื่องจากเป็นเพียงเนินดินและเหลือแต่เพียงสงห์ปูนปั้นกับลวดลายต่างๆสมัยละโว้อันมีอายุอยู่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ ต่ำลงมากกว่าวัดพระเมรุสวนนันทอุทยานเสียอีก ครั้นจะอ้างสถูปอ้างสถูปสมัยอโศกมหาราชอันกล่าวอ้างอยู่ในตำนาน “ชินกาลมาลีปกรณ์” ซึ่งเคยตั้งดำรงอยู่ และร้างโรยราลงไปจนไม่เหลือซาก ทำให้กษัตริย์หริภุญไชยไม่ทราบว่าตรงนั้นเคยมีมหาสถูปมาก่อน จึงไปสร้างวังคร่อมไว้ ร้อนจนถึงพระยากาต้องมาแจ้งเรื่องราวให้ทราบ หากขืนอ้างตำนานระคนเคล้าไปกับประวัติศาสตร์แบบนี้ย่อมไม่ก่อให้เกิดความเลื่อมใสและสนใจแต่ประการใด

 นักประวิติศาสตร์และนักโบราณคดี เมื่อพบจารึกภาษามอญที่พระปฐมและลพบุรี รวมทั้งหริภุญไชยก็เลยมั่นใจว่าชนชาติในรุ่นนี้พูดภาษามอญ นั่นก็ชวนให้เข้าใจว่าเป็นมอญ ดังที่ท่านผู้รู้บางคนยืนยันว่า ชาวละโว้ก็ดี ชาวลำพูนก็ดี หรือชาวทวารวดีที่นครปฐมก็ดี ล้วนแต่เป็นมอญทั้งสิ้น โดยถือเอาศิลาจารึกภาษามอญเป็นหลัก การวินิจฉัยในข้อนี้อาจจะทำให้ประวัติศาสตร์วิปลาสและได้มีท่านผู้รู้คัดค้านกันแล้วจำนวนมาก
 
เรามีหลักฐานสำคัญอีกชิ้นหนึ่งว่าพระเจ้าอโศกส่งสมณทูตมาเมืองไทยเป็นเถระ ๒ รูป มาเผยแพร่พุทธศาสนาในเมืองไทย คือ พระโสณะเถระ และพระอุตตระเถระครั้งนี้แหละที่อาจจะมีสถูปรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๓ ของอโศกปรากฏอยู่ที่นครปฐมและลำพูน

 บันทึกอีกระยะหนึ่ง อยู่ในจดหมายเหตุของหลวงจีนเฮี่ยนจัง (พระถังซำจั๋ง) เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ตรงกับสมัยศิลปะคุปตะในอินเดีย (สมัยที่หลวงจีนเฮี่ยนจัง หรือพระถังซำจั๋ง จาริกไปสืบพระพุทธศาสนาในประเทศอินเดียนั้น เป็นช่วงที่ประเทศอินเดียพระพทธศาสนาเป็นมหายานไปตั้งค่อนประเทศแล้ว แม้สถาบันพุทธศาสนาลันทาที่พระถังซำจั๋งไปร่ำเรียนอยู่นานนั้น สถาบันแห่งนี้ก็กลายเป็นมหายานไปเสียแล้ว)

 หลวงจีนทางทิศตะวันตกของอีสานปุระแห่งเขมรคือ โต-โล-โป-ตี้     (จุ่ยล่อพัดดี้) เป็นนามตรงกับทวารวดี อันเป็นเมืองเก่าแก่ซึ่งยังใช้กันทุกวันนี้ อยู่ในชื่อเมืองอยุธยาและบางกอกถัดจากทวารวดีไปทางตะวันตกคือเมืองศรีเกษตรของพม่า
 
แสดงว่าในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๑ นั้น ตอนนั้นพม่ามอญและเขมรมีบทบาทมาก สถูปที่เราเห็นฉัตรศิลานำมาจากนครปฐมและเอามาไว้ที่สนามหญ้าในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเป็นสถูปของคุปตะรุ่นหลัง ดูเหมือนเราจะมีหลักฐานอยู่เพียงเท่านั้น นอกนั้นยังเป็นสถูปปรากฏบนใบเสนาร่วมสมัยกับศิลปะทวารวดีแถบภาคอีสาน ล้วนเป็นสถูปทรงสูงแบบเดียวกันทั้งสิ้น

 สถูปรุ่นคุปตะที่ปรากฏสัณฐานให้เห็นเด่นชัดน่าจะเป็นสถูปดินเผาขนาดย่อม พบที่เมืองยะรังที่ปัตตานีซึ่งเข้าใจว่าเป็นนครลังกาสุกะ สถูปแบบนี้ทรงด้านข้างเป็นทรงกระบอกแบบเดียวกับสถูปที่สารนาทเราพบสถูปแบบนี้ที่ยะรังหลายชิ้น ส่วนตัวสถูปแท้ๆที่ก่อด้วยอิฐพบแต่รากฐานในนครยะรัง ถ้าได้มีการขุดแต่งก็คงจะได้รู้ความจริงกันเสียที หลักฐานเพียงแค่นี้ก็รู้ว่าเมืองยะรังโดยประจักษ์พยานโบรานวัตถุสถานย่อมเหลือของเก่าแก่มาหกว่าที่อู่ทอง ด้วยอู่ทองนั้น ฐานสถูปเป็นสี่เหลี่ยม เป็นแปดเหลี่ยม ย่อมุมแบบเดียวกับปาละ ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๕ อาจเป็นไปได้ว่า สถูปคุปตะมาถูกต่อเพิ่มเติมในสมัยโพสท์ คุปตะหรือปาละ เมืองอู่ทองมีอายุยืนนานอย่างน้อยก็น่าจะเป็นพุทธศตวรรษที่ ๑๕ ที่วัดเมรุสวนนันทอุทยาน นครปฐม นั้น นายดูปองค์ผู้ขุดแต่งพบว่ามีองค์สถูปข้างในทรงกลม แต่พบที่ฐานซึ่งก็จะสันนิษฐานไปได้ ๒ ทาง ประการแรก เขาขุดพบไปจนถึงรากฐานของสถูป ซึ่งมีการวางแผนศิลาเป็นวงกลมแบบธรรมจักร เป็นเคล็ดอาถรรพ์ของโบราณ แบบเดียวกับกระทำที่เมืองนครนาคารชุนโกญฑะ ซึ่งเป็นคติทำกันมาตั้งแต่สมัยอมราวดีแล้ว(ต่อมาภายหลังมีการขุดรากฐานที่วัดสระมรกต ปราจีนบุรี ก็ได้เห็นใต้รากฐานเป็นพระพุทธบาทกับธรรมจักรกลมนูน อยู่ภาคใต้อาคารเจดีย์นั่น สันนิษฐานว่าเดิมเป็นของสมัยทวารวดี แล้วมีโบราณสถานสมัยบายนของขอมสร้างทับบนนั้น)

หรือมิฉะนั้นถ้าด้านในของสถูปแห่งนี้มีความเก่าแก่ถึงสมัยคุปตะ พุทธศตวรรษที่ ๑๑ แล้วมาต่อเติมปฏิสังขรณ์แปรรูปให้เป็นแบบมีพระนั่งในซุ่มจะนำ ๔ ทิศ มีพระระเบียงและซักหลังคาจากซุ้มถึงพระระเบียงทำนองจะเป็นวิหารแบบเดียวกับอานันทะเจดีย์พุกาม แต่พึงเข้าใจว่าอานันทะเจดีย์ที่พุกามเป็นของรุ่นหลัง ด้วยมีอายุบอกไว้ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ส่วนใหญ่ที่วัดเมรุนั้นแม้จะมาปฏิสังขรณ์ต่อเติมก็คงอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๔ อันเป็นสมัยโพสท์คุปตะ ยังมิได้เข้าสู่แบบปาละโดยแท้ แม้ความจริงศิลปะปาละจะเริ่มเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ก็ตาม
 จากจดหมายเหตุของจีนรุ่นเดียวกันนี้ปรากฏว่าเมืองโบราณเก่าแก่ทางภาคใต้ของไทย รวมทั้งในภาคกลางด้วยจำนวนมาก ซึ่งตรงกับโบราณวัตถุที่ค้นพบในเมืองไทย เช่นที่ตะกั่วป่า ที่สุราษฎ์ธานี ที่พุนพิน วัดถ้ำคูหาที่กาญจดิษฐ์ สุราษฏร์ธานี โยเฉพาะอย่างยิ่งที่ พุนพิน ภายในอาณาเขตโรงพยาบาลตรงบริเวณควนสราญรมย์ นายมานิต วัลลิโภดม ได้ขุดแต่โบราณสถานที่นั่นพบเจดีย์ศิลาขนาดเล็กเป็นเจดีย์คุปตะทรงกระบอกจำนวนมาก

 เจดีย์แบบคุปตะขนากใหญ่ที่จริงเราก็ยังมิได้พบกัน สำหรับเจดีย์คุปตะรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๑ แม้ว่าเราจะพบหลักฐานโบราณวัตถุเก่าแก่ถึงอมราวดี แต่เจดีย์เก่าถึงคุปตะกลับไม่พบ จึงสันนิษฐานได้แง่เดียวว่าดินฟ้าอากาศในแถบเส้นศูนย์สูตร ได้ทำลายโบราณวัตถุสถานเสียยับเยินมามากแล้ว ดูแต่นครธม นครวัด เพียงแต่เขมรย้ายเมืองหลวงไปอยู่พนมเปญ นครธมอันยิ่งใหญ่ก็ร้างถูกคลุมด้วนป่าทึบเต็มไปด้วยต้นไม้และเสือสัตว์ร้าย ฝรั่งต้องถากถางอยู่นานและขุดแต่รักษาไว้กว่าจะคืนคงดีดังเดิมและก็ต้องมีการบำรุงรักษากันทุกปี มิฉะนั้นป่าจะเข้าคลุมอีก ด้วยอยู่ในเขตมรสุมซึ่งป่าดงดิบจะเจริญเติบโตอย่างรวดเร็วที่สุด โบราณวัตถุสถานอันเก่าแก่ในภูมิภาคแถบนี้จึงถูกทำลายไปด้วยสภาพของเขตมรสุมเสียมากกรุงสุโขทัยเก่าของเราสมัยเมื่อ ๓๐ ปีเศษมานี้ยังอยู่ในดงดิบมีป่าคลุมโบราณสถานทุกแห่งหมด ถ้าอยุธยาไม่อยู่ในย่านชุมนุมชนแล้วก็เชื่อว่าป่าคงจะเข้าคลุมหมดเช่นกัน

 เจดีย์แบบปาละที่อู่ทองก่อด้วยอิฐระบบทวารวดีคือ แบบเฟลมมิช บอนด์ (Flemish bond) เป็นอิฐระบบทวารวดีรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๔ ซึ่งแม้จะมีอิทธิพลศิลปะประปาละเข้ามาแล้ว อิทธิพลของการก่อสร้างแบบคุปตะเดิมยังทรงตัวอยู่มิได้เปลี่ยนแปลงแต่อย่างใด ศิลปะการก่อสร้างรุ่นทวารวดีสมัยคุปตะคงจะสืบค้นหาได้เพียงแค่นี้ส่วนศิลปะการก่อสร้างแบบปาละรุ่นที่ปรากฏยังสารนาทและพุทธคยานั้น เท่าที่พบมาในอินเดียมักจะเป็นเจดีย์ศิลาดังเช่นที่พุทธคยานั้น แต่ ณ สถานที่นั้นเป็นสังเวชนียสถาน ย่อมมีพุทธศาสนิกชนใจบุญได้ออกเงินให้ช่างพื้นเมืองสร้างสถูปเจดีย์เพื่อการกุศลและเพื่อเป็นอนุสรณ์เราจึงพบสถูปแบบนี้จำนวนมากเรียกสถูปอย่างย่อ (Stupika) ส่วนสูปอย่างใหญ่จริงๆเท่าที่เห็นยังสารนาทสมัยคุปตะ โครงสร้างภายในเป็นอิฐ มาประดับศิลาในสมัยปาละหรือคุปตะรุ่นหลัง แม้ที่ใกล้กับมูลคันธกุฎสารนาท ที่ซากสถูปใกล้เคียงก็ล้วนก่ออิฐประดับศิลาบางรูปเห็นทรงสถูปเป็นลวดลายขนาดเล็กตบแต่งอยู่ ลักษณะสถูปคุปตะคือเป็นทรงกระบอก ถ้าจะยืนกฎเกณฑ์ตายตัวก็เห็นจะลำบากเหมือนกัน

 ศิลปะสมัยก่อนกรุงศรีอยุธยา คือศิลปะที่เราเรียกว่า ศิลปะอโยธยา ศิลปะสุพรรณภูมิ สองชนิดนี้ บางท่านก็รวมเรียกว่า ศิลปะสมัยอู่ทอง ศิลปะลพบุรีนั้นสืบต่อมาจากศิลปะละโว้ และรับอิทธิพลศิลปะละโว้ และได้รับอิทธิพลศิลปะบายนเต็มที่และศิลปะสุโขทัยกับสุโขทัยล้านนา
 ศิลปะห้ากลุ่มนี้ ศิลปะอโยธยา สุพรรณภูมิ น่าจะแบบเก่าที่สุด มีอายุนับตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ เรียกว่าแบบตอนต้นของยุคนี้ น่าจะได้รับอิทธิพลจากศิลปะทวารวดีอย่างเต็มที่
 
เพราะเจดีย์ทรงสูงแปดเหลี่ยมที่วัดกู่กุดในหริภุญไชย เป็นแบบอันนำมาจากละโว้ ศิลปะทวารวดีในพุทธศตวรรษที่ ๑๔ อันเหมือนกับเจดีย์แปดเหลี่ยมวัดเสาธงทอง ซึ่งซ่อมกันมาหลายยุคหลายสมัยแม้กระนั้นก็ยังรักษาทรวดทรงเดิมไว้ได้ เจดีย์แบบละโว้นี้ได้แพร่หลายทั่วไป แต่ก็ถูกทำลายเสียจำนวนมาก โดยเฉพาะที่ละโว้นั้นเจดีย์รุ่นเก่าถูกทำลายเสียหมด

 มีข้อหน้าคิดว่า เจดีย์แบบปาละทรงสูงชนิดนี้ ไม่มีปรากฏอยู่ในอินเดียเลย เหตุผลน่าจะเป็นเพราะว่า เมื่อมุสลิมทำการกวาดล้างเข้ามาในอินเดีย ประกอบกับทั้งกษัตริย์อินเดียรุ่นหลังล้วนนับถือฮินดู จึงทำให้ศาสนาพุทธในอินเดีย ซึ่งหลังจากพุทธศตวรรษที่ ๑๓ เป็นต้นมาอันกลายเป็นพุทธมหายานเต็มที่ค่อยๆเสื่อมอิทธิพลลงไป แต่ก็ยังมีศิลปะปรากฏที่ภาพจำหลักศิลารูปปรินิพพานที่เบงกอล เบื้องหลังพระพุทธองค์เป็นรูปสถูปทรงสูง เป็นสถูปไม่มีบัลลังก์มีแต่ปล้องไฉนหรือบัวลูกแก้วขึ้นไปตลอดแบบเดียวกับเจดีย์ละโว้รุ่นหลังหรือสมัยอโยธยาเจดีย์แบบนี้เป็นเจดีย์แบบปาละทรงสูงซึ่งเข้าใจว่าจะมีอายุระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๕ และได้แพร่หลายอยู่ที่เมืองไทยโดยเฉพาะศิลปะละโว้ ต่อมาได้ส่งแบบแผนให้แก่ศิลปะอโยธยาและสุพรรณภูมิ ดังเช่น เจดีย์วัดแก้วเมืองสรรค์บุรี เจดีย์วัดใหญ่ชัยมงคล และเจดีย์ในถ้ำเขาหลวง เพชรบุรี      เป็นต้น   
 เจดีย์ดังว่านี้ จะมีฐานสี่เหลี่ยม องค์เจดีย์แปดเหลี่ยมระฆังกลม แต่เส้นองค์ระฆังเกือบเป็นรูปทรงกระบอกมีบัลลังก์แปดเหลี่ยมไม่มีเสาหาร แต่มีฉัตรหรือบัวลูกแก้วซ้อนขึ้นไปเหนือบัลลังก์ทีเดียว การก่อสร้างใช้อิฐ ขนาดใหญ่ มีขนาดประมาณ ๑๕ x ๓๐ x ๗ ซม.หรือ ๘ ซม. อิฐเรียงแนบสนิท สอด้วยดินยางไม้ ข้างในองค์เจดีย์เป็นโพรง

 ดังกล่าวแล้วว่า เจดีย์ชนิดนี้ วิวัฒนาการมาจากเจดีย์ละโว้ซึ่งทรงแปดเหลี่ยมสูง อันเป็นแบบปลายของศิลปะปาละ ได้ผันแปรไปบาง เพราะแบบเดิมนั้นกลมตลอดดังสถูปเจดีย์ในรูปลักนูนที่เบงกอลนั้น แต่ต่อมาได้เปลี่ยนเป็นเจดีย์แปดเหลี่ยมใต้องค์ระฆัง แล้วมีฐานสี่เหลี่ยมรองรับอีกต่อหนึ่ง ดังปรากฏ ณ สถานที่ดังต่อไปนี้
 ๑. เจดีย์วัดแก้ว เมืองสรรค์บุรี
 ๒. เจดีย์วัดพระรูป สุพรรณบุรี
 ๓. เจดีย์วัดมหาธาตุ สุพรรณบุรี ๒ องค์
 ๔. เจดีย์วัดมรกต หรือวัดสมรโกฏ สุพรรณบุรี
 ๕. เจดีย์วัดพระอินทร์ สุพรรณบุรี

 อีกสายหนึ่ง เป็นเจดีย์แบบปาละทรงสูงที่เก่ากว่านี้เล็กน้อย หรือแยกสายออกมาเลยจากเจดีย์วัดแก้ว มีอายุร่วมสมัยกับแบบข้างต้น คือมีลักษณะแปดเหลี่ยมตลอดองค์ มีซุ้มจระนำแปดทิศ ระฆังกลม มีบัลลังก์แปดเหลี่ยม ใต้ระฆังเป็นซุ้มหรือเรือนแก้ว และมีเสาคั่นระหว่างซุ้มแปดทิศ เสามีลักษณะเป็นปาละชัดเจน ดังเช่น เสาปรากฏในพิมพ์รูปพระปางลีลาแบบในขนุน อันพบในสุพรรณบุรี มีแจกันและดอกไม้ประกอบเชิงเสานั้น เจดีย์รุ่นนี้เน้นในเรื่องซุ้ม ๘ ทิศ ใต้องค์ระฆังมีความสำคัญเป็นพิเศษ ดังเช่น
 ๖. เจดีย์แปดเหลี่ยม มีซุ้มพระ ๘ ทิศ ในถ้ำเขาหลวง เพชรบุรี
 ๗. เจดีย์รายแปดเหลี่ยม ทางทิศเหนือของวัดมหาธาตุ สรรค์บุรี
 ๘. เจดีย์แปดเหลี่ยม กลางเกาะลอย บึงพระรามอยุธยา
 ๙. เจดีย์แปดเหลี่มทรงสูงที่วัดมณฑป อยุธยา
 ๑๐.เจดีย์แปดเหลี่ยมองค์ประธาน ที่วัดอิทราราม อยุธยา (ถูกรื้อทิ้งเสียแล้ว) เป็นต้น

 เป็นที่น่าสังเกตว่า เจดีย์แบบนี้จะมีเค้าแบบเจดีย์ทรงสูงฐานสี่เหลี่ยมดังเจดีย์กลุ่มวัดพระรูป สุพรรณบุรี แต่ก็เห็นเค้าความผูกพันกันอยู่ กล่าวคือ เป็นเจดีย์แบบแปดเหลี่ยมเหมือนกัน ข้อสำคัญก็คือ แบบกลุ่มเจดีย์มีพระยืนแปดทิศ ในถ้ำเขาหลวง เพชรบุรีนี้ มักมีขนาดย่อมลงมาจากลุ่มวัดพระรูป สุพรรณบุรี และขนาดส่วนใหญ่ก็ไรเรี่ยกัน เทียบความสูงแล้วถือว่ามีขนาดย่อมกว่ากลุ่มวัดพระรูป สุพรรณบุรี ยังพบเจดีย์แบบนี้ที่วัดพรหมาส ลพบุรี และที่กาญจนบุรีด้วย ล้วนเป็นสถูปเก่าแก่มาก
 สถูปเจดีย์รุ่นหลังจากนี้ มีอายุประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๗ และ ๑๘ มีลักษณะพิเศษคือเป็นเจดีย์ขนาดมหึมาสูงใหญ่มาก แม้ฐานจะเป็นสี่เหลี่ยมแบบวัดพระรูป แต่ก็รูปทรงผายออก ก่ออิฐไม่ส่อปูน การก่ออิฐฝีมือประณีตมาก เราอาจจะเรียกว่าเจดีย์กลุ่ม อโยธยา-สุพรรณภูมิ น่าจะถูกต้อง เพราะเจดีย์รุ่นนี้ขนาดสูงใหญ่อยู่ในสมัยเดียวกัน แบบแผนก็คล้ายกัน เข้าใจว่าจะอยู่ร่วมสมัยกับศิลปะบายนของขอม
 ๑๑. เจดีย์วัดขุนเมืองใจ อยุธยา
 ๑๒. เจดีย์วัดใหญ่ชัยมงคล อยุธยา
 ๑๔. เจดีย์วัดสนามไชย สุพรรณบุรี
 ๑๕. เจดีย์วัดนครโกษา ลพบุรี
 ๑๖. เจดีย์วัดใหญ่วัดศีรษะเมือง สรรค์บุรี เป็นต้น

 ลักษณะพิเศษของเจดีย์กลุ่มนี้คือ ประการแรกสูงใหญ่มหึมาและฝีมือประณีต ก่ออิฐไม่สอปูน ใหญ่ยิ่งกว่าเจดีย์ใดๆ ในดินแดนสยามประเทศ ประการที่สองฐานสี่เหลี่ยมสูงบาง แห่งก่อห้องเป็นช่องๆ เช่นที่วัดใหญ่ชัยมงคล หรือมีซุ้มประดิษฐานพระยืน เช่น วัดแก้วสรรค์บุรี ไม่มีเสาหารบนบัลลังก์ มีแต่บัวลูกแก้วเหนือบัลลังก์ขึ้นไป หรือที่วัดนครโกษา เหลือแต่ฐานเจดีย์สี่เหลี่ยม ตัวองค์เจดีย์ตรงส่วนแปดเหลี่ยมพังทลายหรือแต่พระยืนอยู่ข้างบน เจดีย์องค์ฯรูปร่างเหมือนวัดแก้วสรรค์บุรี มีอายุเก่ากว่าปรางค์สามยอดและศาลสูงที่สร้างสมัยบายน เจดีย์ที่วัดมหาธาตุ สรรค์บุรี แม้จะมีหลักฐานย่อมุมแต่รูปทรงก็เป็นเจดีย์ฐานสี่เหลี่ยมทรงสูงแบบวัดแก้ว สรรค์บุรี (เจดีย์วัดแก้ว เมืองสรรค์บุรี เป็นเจดีย์ร่วมสมัยกับเจดีย์อู่ทองและสุพรรณภูมิ จนแทบแยกจากกันไม่ออก เพราะว่าศิลปะสถาปัตยกรรมในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๘ นั้น อิทธิพลเป็นศิลปะร่วมสมัยที่รุนแรงมาก และแยกจากศิลปะขอม ด้วยศิลปะขอมสมัยบายนเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๘ นั้น สถาปัตยกรรมเช่นองค์เจดีย์หลังของวัดส่วนใหญ่จะเป็นปรางค์ เพราะขอมนับถือพราหมณ์มาก่อน เมื่อเปลี่ยนมานับถือพุทธมหายานก็เลยเอาแบบแผนปรางค์เดิมของฮินดูมาเป็นเจติยสถานของพุทธศาสนาของตน)
 
แสดงว่าในสมัยนี้ แบบแผนของสถูปเจดีย์แบบนี้มีอยู่กระจัดกระจายทั่วไป เป็นที่นิยมกันในรัฐของนครต่างๆ ในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เป็นแบบฉบับพิเศษ เมื่อคิดถึงว่าในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ นี้ ศิลปะบายนสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ แห่งอาณาจักรนครหลวงของขอมกำลังเบิกบานเต็มที่ พร้อมกับความคิดศาสนาพุทธมหายานฝ่ายวัชรยานและมนตรยาน กำลังรุ่งโรจน์ไปทั่ว ตั้งแต่อินเดียแล้วกระจายไปที่ต่างๆ ทั่วนครของชาวพุทธ ศิลปกรรมยุคนี้อยู่ร่วมสมัยกัน น่าจะเป็นของฝ่ายพุทธมหายานเหมือนๆ กัน ซึ่งเราจะเรียกอย่างถนัดปากว่าเป็นศิลปะมหายานของอู่ทอง ก็คงจะเข้ากันได้ดี จากหลักฐานพระพุทธรูปแบบอู่ทองที่ปรากฏยังดินแดนทั่วไปในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา

 เจดีย์แบบอโยธา-สุพรรณภูมิ ซึ่งมีขนาดใหญ่โตมโหฬารนี้ ต่อมาในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ได้ผันแปรมาเป็นเจดีย์แปดเหลี่ยมขนาดย่อม ข้างในเป็นโพรง ซึ่งอาจจะเรียกว่าศิลปะอโยธยาตอนปลาย (สมัยอโยธยาตอนปลายตรงกับวัฒนธรรมบายนของขอม ในดินแดนลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาซึ่งเป็นศิลปะอู่ทอง ศิลปะอโยธยา สุพรรณภูมิและลพบุรี กำลังรุ่งโรจน์อยู่นั้น ได้เกิดศิลปะขอมแผ่อิทธิพลเข้ามาด้วย จึงเกิดมีเจดีย์สถานแบบปรางค์ขึ้นมาควบคู่ เป็นวิวัฒนาการคู่เคียงกันไป)ดังเช่น
 ๑. เจดีย์วัดกระช้าย ทุ่งประเชด อยุธยา
 ๒. เจดีย์วัดสามปลื้ม กลางถนน นอกตัวเกาะอยุธยาทางทิศตะวันออก
 ๓.เจดีย์วัดนางคำ อยู่ริมลำคลองกุฏีดาว อยุธยา
 ๔. เจดีย์วัดสุวรรณาวาส อยุธยา
 ๕. เจดีย์วัดหัสดาวาส อยุธยา
 ๖. เจดีย์วัดเสลี่ยงองค์แปดเหลี่ยม อยุธยา
 ๗. เจดีย์รายวัดมหาธาตุ ลพบุรี
 ๘. เจดีย์หก ราชบุรี
 ๙. เจดีย์วัดจงกลม อยุธยา
 ๑๐. เจดีย์วัดเจ้าปราบ อยุธยา
 ๑๑. เจดีย์รายวัดมหาธาตุ อยุธยา 
 ๑๒. เจดีย์วัดมเหยงคณ์ อยุธยา
 ๑๓. เจดีย์ทิศบนฐานไพที ปรางค์ประธาน วัดราชบูรณะ อยุธยา
 ๑๔. เจดีย์วัดชุมนุมสงฆ์ สุพรรณบุรี
 ๑๕. เจดีย์แปดเหลี่ยม ไม่มีซุ้ม ที่ถ้ำเขาหลวง เพชรบุรี
 ๑๖. เจดีย์วัดกระดังงา บุปผาราม สิงห์บุรี
 ๑๗. เจดีย์ร้างบนเกาะ แบบแปดเหลี่ยม ไม่มีซุ้มในบึงพระราม อยุธยา
 ๑๘. เจดีย์บนเขาสมอคอน พิษณุโลก
 ๑๙. เจดีย์แปดเหลี่ยม ไม่มีซุ้มที่วัดป่าแก้ว (วัดวรเชตเทพบำรุง) ที่ทุ่งประเชด อยุธยา
 ๒๐. เจดีย์แปดเหลี่ยม วัดสิงห์ นครชัยศรี ไม่มีบัลลังก์ (ภายหลังถูกซ่อมที่องค์แก้เป็นย่อมุมสิบสอง) เจดีย์ที่วัดไลย์ ลพบุรี เป็นเจดีย์ทำคล้ายพระบรมธาตุที่ชัยนาท แต่ถูกซ่อมระฆังและยอดเป็นแบบรัชกาลที่ ๔ ไปเสียแล้ว ยังเห็นเค้าว่าเป็นเจดีย์เก่าด้วยมีการย่อเก็จที่องค์และฐาน  ต่อจากนี้เป็นเจดีย์อีกกลุ่มหนึ่งที่สุโขทัย อันเป็นแบบแผนของเจดีย์ก่อนกรุงศรีอยุธยา ซึ่งทีลักษณะพิเศษแตกต่างกับเจดีย์ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา คือบัวในส่วนที่เรียกว่าปล้องไฉนนั้น มีลักษณะเป็นบัวฝาโถ มิใช่บัวลูกแก้ว ซึ่งเมื่อมองเห็นบัวชนิดนี้ก็อาจรู้ได้ทันทีว่าเป็นสถูปเจดีย์สุโขทัย ส่วนรูปทรงของสถูปนั้นเป็นทรงสถูป ๒ แบบ แบบแรกเป็นเจดีย์ตั้งบนฐานสูง ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมสูง ข้างในเป็นโพรง ก่ออิฐ สอดินกับยางไม้แนบสนิท อิฐเรียงระบบหน้ายาวกับหน้าตัดสลับกันคนละแถว คือหน้าตัดแถวเดียวกัน หน้ายาวก็แถวเดียวเช่นกัน สลับกัน เช่นนี้ไปตลอด ตรงกับระบบตะวันตกที่เรียกว่า อิงลิช บอนด์ (English bond) ระบบการเรียงอิฐคล้ายคลึงกัน สถูปเจดีย์รุ่นก่อนกรุงศรีอยุธยาในภาคกลางทั่วๆ ไป เจดีย์อีกแบบหนึ่งที่นิยมสร้างกันในสมัยสุโขทัย หรือในข่ายอิทธิพลสุโขทัย คือ กำแพงเพชร ศรีสัชนาลัย และรอบๆ ชายเขตแดนในอาณาจักรสุโขทัย คือเจดีย์กลมตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยมทรงต่ำ ซึ่งเจดีย์ชนิดนี้มีขนาดใหญ่มาก (เจดีย์ดังว่านี้เป็นเจดีย์แบบปาละ มีข้อสังเกตก็คือเจดีย์ปาละรุ่นหลังนั้น เป็นเจดีย์แปดเหลี่ยม ระฆังกลม ตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยมเราจะเห็นว่าเจดีย์อู่ทอง ฐานเจดีย์หลายองค์เป็นฐานแบบปาละ แม้ในอยุธยามีเจดีย์ก่อนกรุงศรีอยุธยา เช่นเจดีย์วัดสามวิหาร ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมเป็นเจดีย์ปาละ
 
ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๘ นั้นอิทธิพลของสถาปัตยกรรมแบบปาละได้เป็นอย่างแพร่หลาย ตั้งแต่สมัยทวารวดีตอนปลายมาจนสมัยอู่ทอง)
 เจดีย์อีกชนิดหนึ่งซึ่งเป็นแบบพิเศษของสุโขทัยคือทรงคล้ายปรางค์ แต่ยอดเป็นแบบพุ่มทรงข้าวบิณฑ์หรือดอกบัว ซึ่งจะได้กล่าวถึงสถูปเจดีย์ ๓ แบบของสุโขทัยในบทที่เกี่ยวกับแบบของสุโขทัยโดยเฉพาะ