สถูปเจดีย์ในยุคสมัยอยุธยา

 อันศิลปะสมัยอยุธยาตอนต้นนั้น ย่อมต้องสืบสายวัฒนธรรมมาจากศิลปะอโยธยาตอนปลายอย่างไม่ต้องสงสัย แต่ศิลปะอโยธยาตอนปลายเป็นเช่นไร ข้อนี้ยังเป็นปัญหาอันมืดมนอยู่ ส่วนสำหรับเรื่องประติมากรรมนั้นพอจะสืบค้นได้ดังเช่น พระพนัญเชิง ซึ่งในพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐฯ กล่าวว่า ได้สถาปนาขึ้นก่อนตั้งกรุงศรีอยุธยา ๒๖ ปีลักษณะเป็นพระพักตร์แป้นสี่เหลี่ยม ส่วนพระประธานวัดธรรมิกราช ซึ่งในพระราชพงศาวดารเหนือระบุว่าสร้างในสมัยพระยาธรรมิกราชา โอรสพระเจ้าสายน้ำผึ้ง รูปแบบพระประธานองค์นี้คือ พระสำริดขนาดใหญ่ พระพักตร์สี่เหลี่ยมและเหมือนกับพระอู่ทองรุ่นที่ ๑ นั่นเอง เป็นพระพุทธรูปหน้าตาแบบเดียวกับปรากฏที่ซุ้มปรางค์วัดสองพี่น้อง สรรค์บุรี และพระนอนที่วิหารหน้าเจดีย์ วัดพระรูป สุพรรณบุรี เป็นพระปูนปั้น เว้นแต่พระประธานวัดธรรมิกราชเป็นพระสำริดอย่างเดียว

 อย่างน้อยที่สุด เราได้ความรู้ว่าพระอู่ทองหน้าดุหรือหน้าสี่เหลี่ยม จะทำด้วยปูนปั้นกับสำริดพบที่สรรค์บุรี อยุธยาและสุพรรณบุรี ซึ่งแต่ละจุดก็ห่างกันและเป็นนครใหญ่ แสดงว่าพระอู่ทองหน้าสี่เหลี่ยมนี้มิใช่เป็นแบบประจำนครใดนครหนึ่ง หากแต่เป็นศิลปะร่วมสมัยในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา หากจะจำกัดความให้ใกล้ชิด เมื่อได้สำรวจพระสำริดแบบอู่ทองที่ขนมาไว้ที่พระระเบียงวัดโพธิ์จำนวนมากมายนั้น ก็เป็นพระสำริดยังไม่มีผู้พบพระอู่ทองศิลาเลยนอกจากพระอู่ทองหน้ารูปไข่ อันพระศิลานั้นนิยมกันแพร่หลายในขอมครั้งหลังสุด ยุคศิลปะบายน ในรัชกาลพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ประมาณ พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐ ดังนี้พระอู่ทองรุ่นแรกหน้าสี่เหลี่ยมน่าจะเป็นอยู่ในปี ๑๗๕๐-๑๘๕๐ อันเป็นระยะเวลาที่ตรงสมัยกับศิลปะอโยธยาตอนปลาย ส่วนสมัยอโยธยารุ่นคลาสสิคที่เป็นพระศิลาหน้ารูปไข่ นิ้วพระหัตถ์เรียวอ่อนหวาน บางแห่งที่แข้งคมนั้นจัดว่าอยู่ร่วมสมัยกับบายน

 ปี พ.ศ. ๑๘๖๗ ที่สร้างพระพุทธรูปวัดพนัญเชิงด้วยสำริดนั้น พระพักตร์สี่เหลี่ยมก็จริงอยู่ แต่ว่าได้เพี้ยนไปจากพระแบบที่เรียกว่าอู่ทองรุ่นแรกเสียแล้ว เหตุผลอันนี้น่าจะต้องขัดแย้งกับนักเลงเล่นพระที่ยึดถือว่าพระอู่ทองหน้าเหลี่ยมคือรุ่นที่ ๑ กับพระอู่ทองหน้ากลมหรือหน้านางเป็นรุ่นที่ ๓ ข้อนี้เห็นจะต้องพิจารณาวัสดุประกอบถ้าพระอู่ทองหน้านาง หากทำด้วยศิลาต้องเป็นของห่อนหน้าเหลี่ยม หากว่าเป็นสำริดก็จะต้องวินิจฉัยรูปทรงให้ดี ถ้ารูปทรงเป็นหน้าเหลี่ยมแต่แบบทรวดทรงระหงแท้ท่วงทีอ่อนไหว ลงอย่างนี้จึงจะเป็นรุ่นที่ ๒ หรือที่ ๓ ถ้ายังเป็นหน้านางที่สวยและเข้มแข็งก็น่าจะจัดอันดับอยู่ในหมวดเดียวกับพระศิลานั้น

 เราได้พูดถึงพระพุทธรูปมามาก แต่มิได้พูดถึงสถาปัตยกรรมและสถูปเจดีย์เลย ข้อนี้เราจะต้องวินิจฉัยกันอย่างละเอียด ด้วยสถูปเจดีย์รุ่นอโยธยาตอนปลายมีอยู่หลายแบบ
 แบบที่ร่วมสมัยกับบายนน่าจะเป็นแบบสถูปรูปสี่เหลี่ยมระฆังกลม องค์แปดเหลี่ยมมีเรือนธาตุหรือห้องปรางค์ ซึ่งเป็นสถูปแบบปาละทรงสูงแบบของลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา แม้ฐานสี่เหลี่ยมของสถูปใหญ่วัดนครโกษาที่ลพบุรี ก็คงเป็นแบบเดียวกันนี้ ขณะเดียวกันก็นิยมสร้างปรางค์ให้เป็นหลักของวัดขึ้นโดยอนุโลมเอาอย่างขอม

 แต่ก็มีสถูปเล็กๆ เช่น สถูปเจดีย์รายวัดมหาธาตุลพบุรี เป็นสถูปที่ควรจัดว่าเป็นแบบอโยธยาตอนปลายโดยแม้ พระพุทธรูปก็อ่อนหวานแบบบางระหงเต็มที่ บ่งถึงว่าเป็นศิลปะสมัยปลายของอโยธยา ซึ่งกำลังจะจบสมัยทองอันยิ่งยงลงไปแล้วและสถูปรายรอบปรางค์วัดมหาธาตุ อยุธยา เป็นแบบอยุธยาตอนต้น ที่รับแบบมาจากอโยธยา

 เนื่องจากสมัยบายน ขอมมักจะสร้างพุทธสถานเป็นแบบปรางค์ โดยเอาแบบแผนของพราหมณ์มาใช้ เพราะขอมถนัดการก่อสร้างประเภทนี้มานานหลายศตวรรษแล้วจึงเป็นเหตุให้ในดินแดนลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ตั้งแต่ พ.ศ. ๑๗๐๐ เป็นต้นไป เมื่อจะสร้างหลักของวัดจะต้องใช้ปรางค์เป็นหลัดเสมอ จึงเข้าใจว่าตั้งแต่พ.ศ. ๑๗๐๐ ศิลปะการก่อสร้างปรางค์น่าจะเป็นของขอมแต่ฝ่ายเดียว เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖ เมื่อพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ ได้นำเอาอารยธรรมพุทธศาสนาจากภาคกลางของสยามประเทศซึ่งจะเจาะจงลงไปเลยก็ได้ว่า ศิลปะละโว้ เอาเข้าจริงยังไม่มีใครแยกแยะได้อย่างแจ่มชัดนัก
 อย่างเช่นปรางค์สามยอด ศิลปะบายนที่หลังสถานีรถไฟนั้นก็เป็นปรางค์รุ่นใหม่สุด คือแบบบายน (ราวพ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๒๐) สมัยนั้น พุทธมหายานละโว้เป็นตรีกาย ส่วนในสมัยบายนเป็นลัทธิวัชรยาน เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ น่าจะเป็นแบบสถูปเจดีย์รูปสี่เหลี่ยมซ้อนข้างบนองค์สถูปแปดเหลี่ยมระฆังกลม น่าจะอยู่ในระหว่าง พ.ศ. ๑๖๐๐-๑๗๐๐ ส่วนปรางค์ทรงสูงเป็นฝักข้าวโพดที่เรียกว่าปรางค์ทวารดี ถ้าจะมีก็คงอยู่ร่วมสมัยกับบายนนี่แหละคืออิทธิพลบายนแพร่ศิลปะเข้าไป จึงเกิดมีการสร้างปรางค์เป็นพุทธสถาน น่าเชื่อว่าทวารวดีซึ่งส่วนหนึ่งเป็นมหายานก็คงจะเริ่มเป็นพุทธมหายานแต่ครั้งกระนั้น เรา เรามีร่องรอยมามากตามที่ต่างๆ เช่น ที่นครปฐม คูบัว อู่ทอง ปราจีนบุรี รวมทั้งพนัสนิคมด้วยว่า ศิลปะทวารวดียุคปลายราว พุทธศตวรรษที่ ๑๕-๑๗ นั้น ได้ผันแปรเป็นมหายานเสียแล้ว ข้อนี้แสดงว่า เมืองแม่คืออินเดียถูกรุกรานโดยมุสลิมและมุสลิมเป็นปรปักษ์กับพุทธ ได้ทำลายล้างพุทธด้วยการสนับสนุนของฮินดูและศาสนาเชน ทำให้ศาสนาพุทธสิ้นซานไปจากอินเดีย และในศตวรรษดังว่านี้ศาสนาพุทธมหายานก็ถูกกวาดล้านตกทะเล ส่วนหินยานเดิมก็ถูกมหายานกลืน ไม่แปลกอะไรแม้ที่อินเดียศาสนาพุทธมหายานได้กลืนหินยานเสียหมด เพราะในดินแดนเอเชียอาคเนย์เช่นเดียวกัน

 พระปรางค์ทีวัดราชบูรณะและวัดมหาธาตุที่อยุธยานั้น มีข้อชักชวนให้สันนิษฐานไปว่า น่าจะเป็นของมีมาแต่เดิม ด้วยองค์ปรางค์มหาธาตุ อยุธยานั้น รากฐานเดิมก็เป็น ศิลาแลง ส่วนบนเป็นอิฐมาก่อขึ้นภายหลัง
 ในการสร้างปรางค์รุ่นก่อนกรุงศรีอยุธยาไม่นานนักจะพบปรางค์ดังนี้
 ๑. ปรางค์วัดมหาธาตุ ราชบุรี ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน
 ๒. ปรางค์วัดมหาธาตุสวนแตง สุพรรณบุรี ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน
 ๓. ปรางค์วัดมหาธาตุ สุพรรณบุรี ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน
 ๔. ปรางค์วัดมหาธาตุ ลพบุรี ก่อด้วยศิลา แต่รากฐานเดิมเป็นอิฐ
 ๕. ปรางค์วัดพนมวัน ก่อด้วยศิลา แต่รากฐานเดิมเป็นอิฐ
 ๖. ปรางค์วัดมหาธาตุ เพชรบุรี ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน
 ๗. ปรางค์วัดมหาธาตุ สิงห์บุรี ที่เรียกว่าวัดหน้าพระธาตุ ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน
 ๘. ปรางค์สมัยอยุธยาตอนต้น ที่ชัณสูตร ก่อด้วยอิฐ
 ๙. ปรางค์วัดปรางค์หลวงที่บางใหญ่ นนทบุรี ก่อด้วยอิฐ
 ๑๐. ปรางค์วัดเชิงท่า สมัยอยุธยาตอนต้น ก่อด้วยอิฐ
 ๑๑. ปรางค์วัดพระราม สมัยอยุธยาตอนต้น ก่อด้วยอิฐ
 ๑๒. ปรางค์วัดพุทไธสวรรย์ สมัยอยุธยาตอนต้นก่อด้วยอิฐ
 ๑๓. ปรางค์วัดป่าแก้ว สมัยอยุธยาตอนต้น ก่อด้วยอิฐ (คือวัดทุ่งประเชดเดิม ปัจจุบันเรียกวัดวรเชตุเทพบำรุง)
 ๑๔. ปรางค์วัดโลกยสุธา ในอยุธยา สมัยอยุธยาตอนต้น ก่อด้วยอิฐ
 ๑๕. ปรางค์วัดกุฎีทองในอยุธยา สมัยอยุธยาตอนต้น
 ๑๖. ปรางค์วัดส้ม ในอยุธยา สมัยอยุธยาตอนต้น (หรืออโยธยา)

 ปรางค์เหล่านี้ ส่วนใหญ่จะหันหน้าไปสู่ทิศตะวันออก ดังเช่น วัดพระราม วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะแต่ก็มีหลายวัดที่วัดหันหน้าสู่ทิศใต้ตามลำน้ำ (ลำคูเมือง เช่น วัดเชิงท่า และวัดกุฎีทอง) ปรางค์สองแห่งนี้ก็หันหน้าสู่แม่น้ำเช่นเดียวกับเรื่องโบราณอื่นๆ

 จากจำนวนปรางค์ที่พบยังที่ต่างๆ มีความจริงว่าล้วนแต่ก่ออิฐไม่สอปูนทั้งสิ้น แม้ปรางค์วัดพุทไธสวรรค์ ที่สร้างในสถานที่เวียงเล็กเดิมของพระเจ้าอู่ทองและสถาปนาเป็นวัดซึ่งบริบูรณ์ในรัชกาลนั้น ก็ก่อสร้างปรางค์ด้วยอิฐ วัดพระรามก็ก่อด้วยอิฐมีหลักฐานจากพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาดังนี้  
 “ศักราช ๗๑๕ ปีมะเส็ง เบญจศก วันพฤหัสบดี เดือนสี่ ขึ้นค่ำหนึ่ง เพลาสองนาฬิกาห้าบาท ทรงพระกรุณาตรัสว่า ที่ตำหนักเวียงเล็กนั้นให้สถาปนาพระวิหารและพระมหาธาตุเป็นพระอารามหลักให้นามชื่อ วัดพุทไธสวรรย์”
 ในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์และประชุมพงศาวดารภาค ๖๔ ฉบับพันจันทนุมาศมีข้อความกล่าวถึงวัดพระรามไว้ว่า
 “ศักราช ๗๙๖ ปีขาล ฉศก สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า เสด็จสวรรคต อยู่ในราชสมบัติ ๑๖ ปี สมเด็จพระนเรศวรผู้เป็นพระราชกุมาร ขึ้นครองราชย์สมบัติ ทรงพระนามชื่อพระบรมไตรโลกนาถ ยกวังทำเป็นวัดพระศรีสรรเพชญ์ เสด็จลงไปตั้งพระราชนิเวศน์ประทับอยู่ริมน้ำ จึงได้สร้างพระที่นั่งเบญจรัตนมหาปราสาทองค์หนึ่ง สร้างพระที่นั่งสรรเพชญปราสาทองค์หนึ่ง แล้วพระราชทานชื่อขุนนางตำแหน่งนา ให้เอาทหารเป็นสมุหพระกลาโหม เอาพลเรือนเป็นสมุหนายก เอาขุนเมืองเป็นพระนครบาลเมือง เอาขุนวังเป็นพระธรรมาธิกรณ์ เอาขุนนางเป็นพระเกษตรา เอาขุนคลังเป็นโกษาธิบดี ถือศักดินาหมื่นหนึ่ง แลที่ถวายพระเพลิงสมเด็จพระรามาธิบดีที่พระองค์สร้างกรุงนั้นให้สถาปนาพระมหาธาตุและพระวิหารเป็นอาราม แล้วให้ชื่อวัดพระราม”

 เป็นอันได้ทราบความจริงว่า วัดพระรามนี้สร้างพระปรางค์สมัยพระบรมไตรโลกนาถก่อด้วยอิฐ ส่วนพระปรางค์วัดพุทไธสวรรย์ก็ก่อด้วยอิฐ สร้างมาแต่สมัยพระเจ้าอู่ทอง ปฐมกษัตริย์อยุธยาแล้ว ถ้าเราตรวจดูสิ่งก่อสร้างสมัยอยุธยาตอนต้นที่อื่น เช่น ปรางค์วัดป่าแก้วอันอยู่ทางทิศตะวันตกของกรุงศรีอยุธยา ก็คือวัดทุ่งประเชด (วัดทุ่งประเชดหรือวัดวรเชตุเทพบำรุง ซึ่งอยู่กลางทุ่งประเชด ทางทิศตะวันตกของเกาะอยุธยา มีถนนโบราณจองจากริมแม่น้ำไปจนถึงตัววัด เป็นถนนสำหรับพยุหยาตราทางสถลมารคในการถวายพระกฐิน วัดนี้น่าจะเป็นวัดป่าแก้วหรือวัดอรัญญิกที่สถิตของสมเด็จพระวันรัต วัดป่าแก้ว สังฆราชฝ่ายอรัญวาสี

 การที่เดิมสันนิษฐานว่าวัดใหญ่ชัยมงคลเป็นวัดแก้วนั้น เป็นการผิดพลาด ด้วยตั้งผิดทิศ เพราะวัดผ่าแก้วโบราณจะต้องตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกนอกตัวเมืองห่างออกไปจากกำแพงเมืองประมาณ ๒-๓ กิโลเมตรเสมอ ดังเช่นเขตอรัญญิกของสุโขทัย วัดอรัญญิก ราชบุรี วัดแก้ว (เดิมน่าจะชื่อป่าแก้ว) สรรค์บุรี วัดป่าแดงหลวง เป็นวัดอรัญญิกของเชียงใหม่
 วัดป่าแก้วของอยุธยาก็ควรจะอยู่ทางทิศตะวันตกของตัวเมือง ดังเหตุผลที่กล่าวมาแล้วนั้น
 นอกจากนี้ ที่วัดทุ่งประเชดหรือวัดป่าแก้ว ยังเป็นวัดใหญ่ตั้งอยู่บนเกาะ เวลาหน้าน้ำมีน้ำบ้อมรอบ มีเหตุผลสำคัญคือ
 ๑. เป็นวัดเดียวในอยุธยา ที่มีถนนใหญ่มาก เป็นทางเสด็จสถลมารคสู่ตัววัดจากฝั่งเจ้าพระยา
 ๒. มีปรางค์เป็นหลักของวัด สมเป็นวัดสมัยอยุธยาตอนต้นและมีเจดีย์ก่ออิฐไม่สอปูนแปดเหลี่ยมสมัยอโยธยาหรืออยุธยาตอนต้นอยู่ข้างๆ ปรางค์ด้วย
 ๓. มีใบเสมาทำด้วยศิลาหินชนวน สมัยอยุธยาตอนต้น
 ๔. เป็นวัดที่อยู่ห่างจากตัวเมือง ๒ กิโลเมตร และอยู่ทางทิศตะวันตกของตัวเมือง และเป็นวัดใหญ่โตมากแห่งเดียวในแถบนั้น (นอกจากวัดไชยวัฒนาราม ซึ่งสร้างในสมัยพระเจ้าปราสาททอง อันเป็นของรุ่นหลัง)
 ๕. วัดทุ่งประเชดหรือวัดป่าแก้วของอยุธยานั้น คนสมัยอยุธยาตอนปลาย ยังจะคงรู้จักกันดี แม้ว่าจะทรุดโทรมไปมากแล้ว
 สมัยพระเจ้าปราสาททอง จึงได้สร้างวัดริมแม่น้ำนอกตัวเมืองและอยู่ทางทิศตะวันตก ให้เป็นวัดที่สถิตของสังฆราชฝ่ายอรัญวาสีมายังวัดไชยวัฒนารามด้วย วัดป่าแก้วอยู่กลางทุ่งถนนคงจะชำรุดและคงจะเป็นป่าทรุดโทรมไปในที่สุด)

 เป็นวัดสำคัญ  ถึงแก่มีถนนจองกว้างเป็นทางเดิน และสำหรับพระราชยาน จากท่าวัดธรรมารามถึงตัววัดระยะทาง ๑ กม. วัดนี้เป็นของเก่าแก่มาแต่สมัยพระเจ้าอู่ทองอย่างมิต้องสงสัย ด้วยศูนย์กลางวัดมีปรางค์เป็นหลัก ปรางค์องค์นี้พร้อมกับเจดีย์เก่าแปดเหลี่ยมบริวารก็ทำด้วยอิฐ สรุปแล้ว เทคนิคการก่อสร้างสมัยอยุธยานั้น ตั้งแต่สร้างกรุงมาจนเสียกรุงล้วนแต่ก่อสร้างด้วยอิฐทั้งสิ้น
 ส่วนเทคนิคการก่อสร้างด้วยศิลาแลงนั้นเป็นเทคนิคเก่าที่อยู่ร่วมสมัยกับบายน ดังนี้จึงสันนิษฐานได้ว่า องค์ปรางค์วัดราชบูรณะกับฐานปรางค์วัดมหาธาตุที่ก่อสร้างด้วยศิลาแลงนั้น เป็นของเก่าที่มีมาก่อนกรุงศรีอยุธยาซึ่งสมัยกรุงศรีอยุธยาเป็นเพียงแต่มาปฏิสังขรณ์ขึ้นเท่านั้น เดิมสองวัดนี้เป็นวัดเก่าแก่รกร้าง สมเด็จพระราเมศวรทรงทอดพระเนตรจากพระบรมมหาราชวัง เห็นพระบรมสารีริกาตุแสดงปาฏิหาริย์ จึงเสด็จพระราชยานมาถึงที่ เห็นเป็นวัดร้างอยู่ติดๆ กันหลายวัด จำต้องกรุยปักสถานที่ เห็นไว้เป็นจุดสังเกต ดังข้อความในพระราชพงศาวดารมี ดังนี้
 “แล้วเสด็จออกทรงศีลยังพระที่นั่งมังคลาภิเษก เวลา ๑๐ ทุ่ม ทอกพระเนตรไปโดยฝ่ายทิศบูรพ์ เห็นพระสารีริกบรมธาตุ ปาฏิหาริย์ เรียกปลัดวังให้เอาพระราชยานเสด็จออกไป.....
 ในกรุยปักขึ้นไป สถาปนาพระมหาธาตุนั้นสูง ๑๙ วา ยอกนภศูลสูง ๓ วา แล้วขนานนามให้ชื่อวัดมหาธาตุ”

 ซึ่งถ้าดูตามรูปบันทึกพระราชพงศาวดารตอนนี้เราต้องเข้าใจว่า ตรงที่กรุยปักไว้ ตรงนั้นถ้าเป็นดินหรือป่ารกก็ไม่น่าจะกรุยปัก แสดงว่าเป็นโบราณสถานรกร้างอยู่ระเกะระกะ จึงได้มากรุยปักไว้ให้รู้ที่หมาย ซึ่งก็คือรากฐานปรางค์พระบรมธาตุเดิมสมัยอโยธยาตอนปลายนั่นเอง ด้วยเรามีหลักฐานว่าวัดนี้มีมาแต่สมัยทวารวดีแล้ว และสมัยอโยธยารุ่งเรืองมาก พระพุทธรูปศิลาทุกชิ้นและรูปฐานชุกชีจำหลักศิลาจำนวนมากที่ได้ขุดพบสมัยหลัง ใต้พระวิหารหลวงลงไปนั้น ล้วนเป็นศิลปะก่อนกรุงศรีอยุธยาและอยู่ในสมัยอโยธยาทั้งสิ้น จากการตรวจสอบของข้าพเจ้า เชื่อว่าปรางค์วัดราชบูรณะก็ดี รากฐานเดิมที่ทำด้วยศิลาของปรางค์วัดมหาธาตุในอยุธยานั้นก็ดี เป็นของมีมาก่อนกรุงศรีอยุธยาทั้งสิ้น (ทั้งปรางค์วัดมหาธาตุและปรางค์วัดราชบูรณะ รากฐานก่อด้วยสิลา วัดมหาธาตุก่อด้วยศิลาถึงห้องซุ้มปรางค์ ส่วนวัดราชบูรณะก่อด้วยสิลาเกือบถึงยอดล้วนมาปฏิสังขรณ์ด้วยอิฐ เช่นวัดมหาธาตุปฏิสังขรณ์ปรางค์สมัยพระราเมศวร ส่วนวัดราชบูรณปฏิสังขรณ์สมัยพระเจ้านครรินทรธิราช มีปัญหาอยู่ว่าของในกรุวัดราชบูรณะ อาจจะมีอยู่เดิมหรือมาปฏิสังขรณ์ในสมัยอยุธยาตอนต้นได้ทั้งสองสถาน)

 ที่จริง มีหลักฐานจากพระราชพงศาวดารว่า วัดมหาธาตุเคยสร้างสมัยขุนหลวงพะงั่ว ดังนี้
 “ศักราช ๗๓๖ ปีขาล ฉศก สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า พระมหาเถรธรรมกัลป์ญาณ แรกสถาปนาพระศรีรัตนมหาธาตุฝ่ายบูรพทิศ หน้าบันชั้นพระสิงห์สูง ๑๙ วา ยอดนภศูลสูง ๓ วา”

 ทำให้เกิดมีปัญหาว่า พระศรีรัตนมหาธาตุนี้ จะคือองค์เดียวกับสมัยพระราเมศวรทรงสร้างปฏิสังขรณ์สมัยหลังหรือว่าจะเป็นองค์อื่น ถ้าเป็นองค์เดียวกันไฉนต่อมาสมัยพระราเมศวรจึงรกร้าง จึงต้องกรุยปักไม้ไว้เป็นที่หมาย เพราะมีบันทึกไว้ชัดเจนว่า  “หน้าบันชั้นพระสิงห์สูง ๑๙ วา ยอดนภศูลสูง ๓ วา” แสดงว่าเสร็จแต่ในราชกาลนั้นแล้ว น่าจะเป็นที่อื่น บางทีอาจจะเป็นปรางค์วัดพระรามก็ได้ กล่าวคือวัดนี้ขุนหลวงพระงั่วตั้งใจจะสร้างเป็นวัดประจำราชกาล การก็ค้างอยู่จนเสร็จสวรรคตเสียก่อน และยังรัชทายาทก็ถูกสำเร็จโทษเสีย ดังพงศาวดารบันทึกไว้

 “สมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้าเสด็จสวรรคตอยู่ในราชสมบัติ ๑๓ ปี จึงเจ้าท้องลั่นราชกุมารขึ้นครองราชย์สมบัติได้ ๗ วัน สมเด็จพระราเมศวรเสด็จลงมาแต่เมืองลพบุรี เข้าในพระราชวังกุมเอาตัวเจ้าท้องลั่นได้ให้พิฆาตเสีย ณ วัดโคกพระยา”

 นี่แสดงว่าสมเด็จพระราเมศวรทรงโกธรเคืองราชวงศ์สุพรรณที่เข้ามาแย่งอำนาจพระองค์จนต้องเสด็จไปครองราชย์ที่ลพบุรี ครั้นพระองค์เสด็จลงมายึดอำนาจคืนจึงไม่ยอมรับสิ่งต่างๆ ที่ขุนหลวงพระงั่ว พระมาตุลาของพระองค์ ด้วยแย่งอำนาจไปโดยไม่ชอบธรรม การสั่งประหารเจ้าท้องลั่นก็บ่งถึงความแค้นในพระองค์อยู่แล้ว อีกอย่างหนึ่งหารที่ได้ทอดพระเนตรเห็นปาฏิหาริย์ของพระบรมสารีริกธาตุและได้โปรดให้ “สถาปนาพระมหาธาตุนั้นสูงสิบเก้าวา ยอดนภศูลสูงสามวา” บ่งว่าได้สร้างขึ้นใหม่แม้จะบนฐานศิลาแลงเดิมก็ตาม ด้วยมีร่องรอยการก่ออิฐต่อจากฐานเก่าของปรางค์เก่าที่ร้างมาแล้วแต่สมัยก่อนกรุงศรีอยุธยาสถาปนาขึ้น

เราจะต้องทำความเข้าใจ และจะต้องศึกษาถึงมูลฐานของเจดีย์สมัยอยุธยาตอนต้นนี้อย่างรอบคอบกันสักหน่อยปัญหาต่างๆ ที่ยังฉงนสนเท่ห์อยู่ก็น่าจะขจัดหายไป ด้วยข้อมูลทางหลักวิชาแท้ๆ มิใช่ข้อสันนิษฐานเอาตามใจชอบเราจะต้องแยกหมวดหมู่วิเคราะห์ให้แจ่มแจ้งเสียก่อนจากนั้นจึงเข้าไปสู่ตัวปัญหาสิ่งของภายในกรุวาจะมีส่วนโน้มเอียงไปสมัยใด ทุกวันนี้เรายังมิได้วินิจฉัยข้อเท็จจริงให้ถ่องแท้ แล้วก็ด่วนวินิจฉัยตีความกันไปต่างๆ นานาทำให้ข้อสันนิษฐานต่างๆ เป็นอันตรายต่อวิชาความรู้

 และดังได้กล่าวแล้วว่า ข้อมูลทางวิชาการชี้แนะให้เห็นว่าการก่อสร้างเจดีย์ปรางค์สมัยอยุธยาตอนต้นนั้น ทำด้วยอิฐแท้ๆ ส่วนเจดียสถานเช่น ปรางค์ที่ทำด้วยศิลาในเมืองไทยอันมีอยู่ไม่กี่แห่งเช่น พระปรางค์สามยอดลพบุรี พระปรางค์ห้ายอดวัดกำแพงแลง เพชรบุรี พระปรางค์วัดมหาธาตุ ลพบุรี พระปรางค์วัดราชบูรณะ อยุธยาที่ทำด้วยศิลาทั้งนั้น สิ่งก่อสร้างเหล่านี้น่าจะอยู่รวมกับศิลปะบายนของขอม (พุทธศตวรรษที่ ๑๗) ส่วนพระปรางค์อู่ทองรุ่นหลังกว่านี้ (ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๘-๑๙) เช่นวัดมหาธาตุ สุพรรณบุรี ฯลฯ เป็นต้น ล้วนก่ออิฐสร้างด้วยเทคนิคอิฐเป็นปรางค์แบบอโยธยาที่ได้ส่งแม่แบบและเทคนิควิธีการให้แก่สมัยอยุธยาตอนต้นแท้ๆ ดังนี้จึงพิสูจน์ได้ว่า ศิลาแลงที่ก่อปรางค์วัดราชบูรณะก็ดี รากฐานวัดมหาธาตุก็ดี เป็นของมีมาแต่สมัยบายนทั้งสิ้น
 และตามที่พระราชพงศาวดารบันทึกถึงเหตุการณ์สถาปนาวัดราชบูรณะดังนี้ 

 “ศักราช ๗๘๐ ปีจอ สมฤทธิศก สมเด็จพระอิทราชาเสด็จสวรรคต อยู่ในราชสมบัติ ๑๕ ปี เจ้าอ้ายพระยา เจ้ายี่พระยา ยกเข้ามาชิงราชสมบัติแก่กัน เจ้าอ้ายพระยามาตั้งอยู่ตำบลป่ามะพร้าว ณ วัดพลับพลาไชย เจ้ายี่พระยามาถึง ณ วัดชัยภูมิ จะเข้าทางตลาดเจ้าพรหม ช้างต้นมาปะทะกันเข้าที่เชิงสะพานป่าถ่าน ทั้งสองพระองค์ทรง พระแสงของ้าวต้องพระศอขาดพร้อมกันทั้งสองพระองค์มุขมนตรีออกไปเฝ้าสามพระยา ทูลอาการซึ่งพระเชษฐาธิราชขาดคอช้างทั้งสองพรองค์ แล้วเชิญเสด็จเข้ามาในพระนครครองราชย์สมบัติ ทรงพระนามชื่อสมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้า จึงมีพระราชดำรัสให้ขุดพระศพเจ้าอ้ายพระยา เจ้ายี่พระยาไปถวายพระเพลิง ที่ถวายพระเพลิงนั้นให้สถาปนาพระมหาธาตุและวิหารเป็นพระอารามแล้ว ให้นามชื่อวัดราชบูรณะ ที่เจ้าอ้ายพระยา เจ้ายี่พระยาชนช้างกันถึงทิวงคตนั้นให้ก่อพระเจดีย์สององค์ไว้ที่เชิงสะพานถ่าน” ( เจดีย์เจ้าอ้ายเจ้ายี่ อยู่กลางถนนตรงแยกวัดมหาธาตุและวัดราชบูรณะ เป็นเจดีย์ก่อแปดเหลี่ยมขนาดเดียวกับเจดีย์วัดสามปลื้มกลางถนนทางแยกไปวัดกุฎีดาวนั้น)

 วัดราชบูรณะเป็นวัดร้างอยู่แล้วน่าจะเหลือแต่องค์ปรางค์ เมื่อถวายพระเพลิงเจ้าอ้ายกับเจ้ายี่ที่นั่น จึงสถาปนาเป็นวัดขึ้นใหม่ซึ่งก็สมกับความจริง ด้วยใบเสมาของวัดทำด้วยหินชนวนเป็นแบบอยุธยาตอนต้น พระวิหารหลวงทำขึ้นใหม่ พระวิหารหารหลวงทำขึ้นใหม่คร่อมของเดิม พระอุโบสถทำขึ้นใหม่ พระประธานเป็นพระปูนปั้น สถาปัตยกรรมสองแห่งนี้รากฐานก่ออิฐ มิได้ใช้แลงแบบเดียวกับองค์ปรางค์เลย   บ่งว่าเป็นของรุ่นหลัง

 วัดพลับพลาไชยที่อยู่ใกล้วัดราชบูรณะและมีกล่าวถึงในพระรามพงศาวดารว่าเป็นวัดมาแล้วและเป็นที่ตั้งทัพของเจ้าอ้ายพระยา ตำบนนั้นเรียกว่า ตำบลป่ามะพร้าวมีเจดีย์ใหญ่อยู่องค์หนึ่งเป็นเจดีย์ลังกาวงศ์ ทรงเตี้ย คือระฆังเกือบติดพื้นแบบเดียวกับเจดีย์วัดเสลี่ยง (เจดีย์อีกแบบหนึ่งเป็นเจดีย์ปาละ เจดีย์กลมก่ออิฐไม่สอปูน ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยม ต้องเข้าใจว่ามิใช่เจดีย์ลังกา แม้เจดีย์วัดแม่นางปลื้มและเจดีย์วัดธรรมิกราชก็เป็นเจดีย์วัดฐานสี่เหลี่ยม เป็นเจดีย์ปาละ ลักษณะเดียวกับเจดีย์ที่ปรากฏในสุโขทัยหลายองค์คือเป็นเจดีย์ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยม แต่องค์เจดีย์เป็นระฆังกลม ใต้ระฆังรูปแปดเหลี่ยม)

 ก่ออิฐไม่สอปูน เทคนิคอิฐเรียงแนบสนิทข้างในเป็นโพรง จัดว่าเป็นเจดีย์แบบลังการุ่นแรก ซึ่งปรากฏรูปโฉมโนมพรรณอย่างชัดเจนเพียงสององค์ในกรุงศรีอยุธยานี้เท่านั้น เราไม่อาจจะวินิจฉัยไปได้ว่า เจดีย์กลมแบบลังกาที่วัดพลับพลาไชยเป็นของมีมาก่อนกรุงศรีอยุธยาหรือเป็นของมีมาแต่สมัยอยุธยาตอนต้น แต่เราก็ได้เห็นชัดเจนว่าในสมัยพระเจ้าสามพระยานั้น ได้ปรากฏเจดีย์แบบนี้แล้วที่วัดพลับพลาไชย ดังนี้การที่มีผู้สันนิษฐานว่าเจดีย์สามองค์ วัดพระศรีสรรเพชญ์ เป็นของนำแบบอย่างมาจากเมืองเหนือคือแบบของสุโขทัยนั้นจึงน่าจะผิดเพี้ยนกับข้อเท็จจริงที่ปรากฏอยู่เจดีย์สามองค์ วัดพระศรีสรรเพชญ์ มีลักษณะเห็นได้ชัดเจนว่ารุ่นหลังกว่าเจดีย์ลังกาที่วัดพลับพลาไชยและวัดเสลี่ยง ด้วยเป็นเจดีย์มีซุ้มจระนำสี่ทิศ อันจะส่งแบบแผนให้เจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองมีซุ้มจระนำสี่ทิศสมัยพระมหาจักรพรรดิ ดังเช่นเจดีย์วัดญาณเสนและเจดีย์ศรีสุริโยทัย เป็นต้น

 ยังมีระฆังกลมทรงสูง รูปแปดเหลี่ยม รูปแปดเหลี่ยม อยู่สี่มุมของปรางค์วัดราชบูรณะ ก่ออิฐไม่สอปูน ข้างในกลวง เจดีย์แบบนี้เป็นเจดีย์ที่วิวัฒนาการมาจากแบบอโยธาเป็นเจดีย์แบบคล้ายคลึงกับวัดสุวรรณาวาส ข้างวัดราชประดิษฐาน ถ้าจะสันนิษฐานก็เป็นได้ทั้งสองข้อคือ ประการแรกเป็นของสร้างขึ้นแต่สมัยพระเจ้านครินทราธิราช ประการที่สองเป็นของได้ทำมาพร้อมกับองค์พระปรางค์ตั้งแต่สมัยอโยธยาแล้ว (เจดีย์แบบนี้ได้พบอยู่อีกองค์หนึ่งข้างพระปรางค์ใหญ่ วัดทุ่งประเชด (วัดป่าแก้ว) ที่กลางทุ่งนอกกำแพงเมืองอยุยาทางทิศตะวันตกนั้น)

 ข้อที่วินิฉัยว่าทำมาพร้อมกับองค์พระปรางค์เดิมแต่สมัยอโยธยานั้น ข้อนี้ดูจะไม่ผิดพลาดด้วยแบบแผนของเจดีย์เป็นแบบอโยธยาประการหนึ่ง อีกประการหนึ่งแม้ว่าปรางค์จะอยู่ร่วมสมัยกับบายนแต่แบบแผนของอโยธยาก็มีอยู่แล้วในสมัยเดียวกันนั้นเอง ศิลปะการก่อสร้างในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาแบบอู่ทองที่สร้างด้วยอิฐก็มีแบบอย่างของตนที่ได้ทำสืบต่อกันมานับเป็นศตวรรษแล้ว เจดีย์ก่ออิฐสี่มุมที่ฐานสี่เหลี่ยมของปรางค์วัดราชบูรณะ จึงน่าจะเป็นของทำมาพร้อมกับปรางค์รุ่นเดียวกันและไม่น่าเชื่อว่าจะมาปฏิสังขรณ์ในสมัยพระเจ้าสามพระยาด้วยเจดีย์สมัยพระเจ้าสามพระยาก็ดี บรมไตรโลกนาทก็ดีรวมทั้งสมัยของพระรามาธิบดีที่สอง น่าจะเป็นเจดีย์ทรงกลม ดังเช่นเจดีย์สามองค์ วัดพระศรีสรรเพชญ์นั้น หรืออย่างน้อยก็เป็นเจดีย์ลังกาแบบวัดพลับพลาไชย คงมิใช่เจดีย์แปดเหลี่ยมสมัยอโยธยาพระแบบอย่า

ของสมัยอโยธยา โดยเฉพาะอย่างยิ่งจากการตรวจสอบสถูปเจดีย์ทุกองค์ในวัดมหาธาตุ วัดพุทไธสวรรค์ วัดพระรามที่สร้างสมัยอยุธยาตอนต้น เราไม่พบเจดีย์แปดเหลี่ยมแบบอโยธยาในวัดนั้น นอกจากเจดีย์อยู่บนห้องหรือฐานสี่เหลี่ยมหรือบางทีก็มีปล้องไฉนเป็นบัวลูกแก้วซ้อนขึ้นไปจากองค์ระฆังแบบศิลปะปาละเลยทีเดียว เจดีย์ประเภทระฆังกลมตั้งอยู่บนห้องสี่เหลี่ยมนี้ ดูพิมพ์ประพายว่าจะอยู่ร่วมสมัยกับสุโขทัย เป็นแต่ผิดแผกกันไปโดยรายละเอียด

 ณ ที่นี้จึงต้องยกแบบเจดีย์แปดเหลี่ยม ก่ออิฐไม่สอปูน ข้างในกลวง ประดิษฐานที่ฐานปรางค์วัดราชบูรณะเป็นเจดีย์แบบอโยธยา ซึ่งน่าจะสร้างรุ่นเดียวกับวัดสุวรรณาวาส ข้างวัดราชประดิษฐานนั้น เพราะดังเหตุผลข้างต้นที่ยกมาอ้างแล้วว่า เราไม่พบเจดีย์แบบนี้ในสมัยอยุธยาตอนต้นเลย
 เจดีย์อีกองค์หนึ่งที่พบยังวัดมหาธาตุ อยุธยา เป็นเจดีย์แปดเหลี่ยมทรงสอบขึ้นเป็นชั้นๆ  ประตูซุ้มไว้พระเป็นช่องอาร์คโค้ง เป็นศิลปะมีมาแต่สมัยอยุธยาตอนต้นแต่แบบข้างนอกเป็นอยุธยากลาง
 
เจดีย์แปดเหลี่ยมอีกองค์หนึ่งอยู่ที่วัดโลกยสุธาที่จริงไม่ควรเรียกเจดีย์น่าจะเรียกว่าปรางค์ทรงยอดแปดเหลี่ยมเสียมากกว่า ปรางค์แปดเหลี่ยมนี้พบที่วัดท่าทรายข้างวัดราชประดิษฐาน คนละฟากคลองชักน้ำเข้าเกาะกรุงศรีอยุธยา ปรางค์องค์นี้ขนาดย่อมเท่าเทียมกันและมีจุดประสงค์จะก่อสร้างแบบมิใช่เป็นประธาน แต่เป็นปรางค์ราย ปรางค์แปดเหลี่ยมวัดท่าทรายที่อยุธยาปรางค์ก่ออิฐไม่สอปูนแบบอยุธยาตอนต้น รูปร่างเหมือนปรางค์ทุกอย่างมีซุ้มไว้ไว้พอประจุพระอื่นด้วย ปรางค์ยอดแปดเหล่ยมนี้น่าจะมีมาแต่สมัยอโยธยา ด้วยปรากฏรูปที่บนเนินเจดีย์พระประโทนก็เป็นปรางค์แปดเหลี่ยมแบบอโยธยา มีการสร้างอุโบสถประกอบไว้ด้านหน้า ใบเสมาเป็นแบบอู่ทอง 

 เทคนิคในการสร้างปรางค์แบบบายนเมื่อตกมาถึงเมืองไทยก็ได้มีการแก้ไขดัดแปลงไปต่างๆ เปลี่ยนแบบแผนของปรางค์ไปตามสภาพของท้องถิ่น ดังเช่น ใน สุโขทัยก็มีปรางค์สี่เหลี่ยมมาจากขอมโดยตรงคือ วัด ศรีสวาย แล้วก็มีศาลตาผาแดงอันเป็นแบบบายนแท้ จากนั้นก็เป็นวัดพระพายหลวง ส่วนแบบอันสวยงามที่สุดและเป็นปรางค์ไทยที่ได้ดัดแปลงมาจากขอมอย่างสมบูรณ์แบบแล้ว คือปรางค์วัดพระศรีรัตนมหาธาตุที่เชลี่ยงศรีสัชนาลัยกับพระปรางค์รุ่นราวคราวเดียวกันคือ วัดราชบูรณะ อยุธยา วัดมหาธาตุ ราชบุรี เพชรบุรี และวัดมหาธาตุ สิงห์บุรี เป็นต้น นี้เป็นวิวัฒนาการของปรางค์รุ่นหลังจากแบบบายนแท้ๆ เล็กน้อย มีข้อสังเกตว่าที่ลพบุรีมีทั้งแบบบายนแท้และแบบไทย คือพระปรางค์สามยอดกับศาลสูงเป็นแบบบายน ส่วนพระปรางค์วัดมหาธาตุ ลพบุรี เป็นแบบไทยที่สร้างรุ่นเดียวกันหรือหลังจากนั้นเล็กน้อย ฝีมือช่างไทยได้สามารถดัดแปลงแก้ไขแบบขอมอันแข็งกระด้างให้สง่า อ่อนหวาน สวยงามอย่างน่าอัศจรรย์ยิ่งนัก ที่เพชรบุรีก็มีปรางค์กำแพงแลงแบบบายนและมีปรางค์มหาธาตุแบบไทยที่สุโขทัยมีปรางค์ศาลตาผาแดงบนบายนแล้วก็มีปรางค์วัดศรีสวายกับวัดพระพายหลวง

 จึงชวนให้คิดว่าแบบบายนแท้ๆ ที่เข้ามาครอบงำอยู่ในปี ๑๗๕๐ นั้นเมื่อได้สร้างแล้ว ต่อมาอีกครึ่งศตวรรษทุกอย่างก็ผันแปรไป ชนเผ่าไทยได้ดัดแปลงแก้ไขปรางค์ทรงขอมให้เป็นแบบเส้นอันสวยงาม ดังปรากฏให้เห็นทุกวันนี้ซึ่งอาจจะเป็นอยู่ในระยะสมัยปลายของเมืองนครหลวงของขอมใกล้แตกดับเต็มที่แล้ว

วิวัฒนาการของปรางค์ในสมัยอโยธยา
 ในยุคแห่งพุทะศตวรรษที่ ๑๘ ได้เกิดวิวัฒนาการของศิลปะไทยในบรรดานครเก่าแก่ของชนเผ่าไทยอย่างกว้างขวางคือ แบบปรางค์ได้ออกแบบให้ผันแปรไปตาม รสนิยมของคนไทยซึ่งมีหัวในการออกแบบให้แปลกๆ ออกไป
 ๑. ปรางค์แปดเหลี่ยม ดังเช่นปรางค์แปดเหลี่ยมวัดพระประโทน นครปฐม ก่ออิฐไม่สอปูน ศิลปะอู่ทอง
 ๒. ปรางค์ทรงชะลูดสูง มีพระพุทธรูปอู่ทองประจุที่ซุ้มเป็นพระยืน ที่วัดสองพี่น้อง สรรค์บุรี ก่ออิฐไม่สอปูนศิลปะอู่ทอง
 ๓. ปรางค์ทรงสูงชะลูด ยอดกลีบมะเฟื่องที่วัดมหาธาตุ สรรค์บุรีมีพระยืนปางลีลาสสมัยอู่ทองประจุอยู่ในซุ้มก่ออิฐไม่สอปูน
 ๔. ปรางค์ทรงสูงชะลูดยอดกลีบมะเฟื่อง ฐานสี่เหลี่ยมแบบอโยธยา มีห้องปรางค์และมีพระยืนประจุที่ซุ้มห้องปรางค์หรือเรือนธาตุ ที่วัดมหาธาตุ ลพบุรี
 ๕. ปรางค์แปดเหลี่ยม วัดท่าทราย คือประดิษฐานเป็นปรางค์แปดเหลี่ยมทั้งองค์ มีซุ้มประดิษฐานยืนด้วย (ปรางค์แปดเหลี่ยมวัดท่าทราย เป็นปรางค์รายมิใช่ประธาน เช่นเดียวกับปรางค์แปดเหลี่ยมวัดมหาธาตุ และวัดโลกยสุธาก็เป็นปรางค์ราบล้วนก่ออิฐทั้งสิ้นปรางค์แปดเหลี่ยมถ้ารุ่นอยุธยาตอนต้น รูปทรงปรางค์ทั่วไปคือด้านข้างเป็นเส้นตั้ง ส่วนปรางค์แปดเหลี่ยมที่วัดมหาธาตุ อยุธยาทรงสอบเล็กน้อย และดูการก่ออิฐไม่มีการสอปูน แสดงว่าเป็นของอยุธยาตอนกลาง)

 ๖. เจดีย์ยอดทรงพุ่มข้าวบิณฑ์แบบสุโขทัย ดัดแปลงมาจากปรางค์ดังเช่น เจดีย์พุ่มข้าวบิณฑ์ประธานของวัดมหาธาตุ สุโขทัย เป็นต้น

เจดีย์ทรงลังกา
 ลักษณะเจดีย์ทรงลังกานั้นสังเกตง่ายคือ ระฆังใหญ่ บัลลังก์ใหญ่แผ่กว้างและไม่มีฐาน
 เจดีย์ทรงลังการุ่นแรก นอกจากจะเป็นเจดีย์รุ่นนครศรีธรรมราช (เจดีย์พระบรมธาตุนครศรีธรรมราช เมื่อพิจารณาภายในพระระเบียงจะเห็นว่ามีบานสี่เหลี่ยม น่าจะเป็นเจดีย์แบบปาละมาก่อนแล้วมาดัดแปลงเป็นเจดีย์แบบลังกาสมัยหลัง คือก่อนกรุงศรีอยุธยาเล็กน้อย)

 แล้ว ในอยุธยาก็มีอยู่ ๒ องค์ คือเจดีย์ทรงลังกาวัดเสลี่ยงและเจดีย์ทรงลังกาวัดพลับพลาไชย สองแห่งนี้เข้าใจว่าจะแพร่เข้ามาในสมัยอโยธยา ประมาณเวลาอาจจะก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยาสักหนึ่งศตวรรษหรือครึ่งศตวรรษ ด้วยมีหลักฐานทางบันทึกว่ากรุงอโยธยาเคยรุ่งเรืองทางพุทธศาสนาหินยานลังกามาก่อนกรุงสุโขทัย

 เจดีย์ระฆังกลมในอยุธยาเคยมีปรากฏอยู่มากเช่น เจดีย์สิงห์ล้อมวัดธรรมิกราช และเจดีย์สิงห์ล้อมวัดแม่นางปลื้ม รวมทั้งเจดีย์วัดสามวิหาร ซึ่งเจดีย์แบบนี้อาจเป็นไปได้สองอย่างคือ เป็นแบบที่ได้รับมาจากปาละคือตั้งบนฐานสี่เหลี่ยม แบบเดียวกับเจดีย์สุโขทัยหลายองค์ได้รับอิทธิพลจากปาละโดยตรง เช่น เจดีย์วัดศรีพิจิตรกิติกัลยาราม (วัดตาเถรขึงหนัง) หรือมิฉะนั้นก็ตั้งสมมติฐานเอาจากเจดีย์วัดตะกวน ในสุโขทัยซึ่งเป็นเจดีย์แบบระฆังกลมใหญ่ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยม เจดีย์แห่งนี้เชื่อว่าได้รับอิทธิพลมาจากลังกา และได้ค้นพบพระพุทธรูปสุโขทัยปนลังกาหรือเชียงแสนเป็นครั้งแรกด้วยจึงเรียกว่า พระพุทธรูปแบบวัดตะกวน รวมทั้งเจดีย์วัดชนะสงครามด้วย

 ถ้าสมมติฐานนี้ถูกต้อง เราอาจจะอนุโลมให้เจดีย์อโยธยาตอนปราย ๓ องค์ ที่กล่าวมาแล้วคือ วัดแม่นางปลื้ม วัดธรรมิกราช และวัดสามวิหาร เป็นแบบหินยานลังกาแบเดียวกับเจดีย์วัดช้างล้อม ที่วัดมเหยงคณ์ก็เป็นหินยานลังกาเช่นเดียวกัน คือเป็นแบบลังกามาผสมผสานกันแบบปาละเดิมที่เคยมีอยู่แล้ว (แบบเจดีย์กลมตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยม)
 ส่วนเจดีย์กลมระฆังใหญ่เตี้ยเกือบจรดดินที่วัดเสลี่ยงก็ดี วัดพลับพลาไชยก็ดี วัดสมณโกฏฐารามก็ดีให้ถือว่าเป็นแบบลังกาบริสุทธิ์

 เจดีย์ทั้งสองหมวดนี้เนื่องจากมีมาก่อนกรุงศรีอยุธยาจึงก่ออิฐไม่สอปูน โดยสอด้วยยางไม้อย่างสนิทเทคนิคการสอปูนสูงมากและระบบการเรียงอิฐเป็นแบบเหมือนกับอิงลิชบอนด์ (English-bond)

 เราไม่ทราบว่าเจดีย์กลมลังกาแบบอยุธยาตอนต้นเป็นเช่นไร ถ้าดูเอาจากเจดีย์ภายในวัดพระศรีสรรเพชญ์ (สมัยรามาธิบดีที่ ๒) ก็เป็นเจดีย์กลมใหญ่เทอะทะ มิใช่ทรงสูง แบบเจดีย์อโยธยาดังเช่นวัดกระช้าย แบบนี้อาจจะถือว่าเป็นเจดีย์หินยานลังกาของอยุธยาตอนต้น

  ส่วนเจดีย์ใหญ่สามองค์ที่วัดพระศรีสรรเพชญ์นั้นเป็นเจดีย์ใหญ่อยู่ติดกับมณฑปสลับกันสามองค์และเป็นเจดีย์แบบมีซุ้มจระนำสี่ทิศ ข้างในบรรจุเจดีย์แบบอู่ทอง (เช่นเดียวกับเจดีย์อู่ทองในห้องปรางค์หรือเรือนธาตุวัดพุทไธสวรรย์) ( เจดีย์ที่อยู่ในเรือนธาตุ หรือห้องปรางค์หรือห้องเจดีย์ก็ตาม มิใช่เจดีย์เก่า แต่เป็นเจดีย์แบบเก่าซึ่งได้เอาแบบอย่างมา อันเป็นธรรมเนียมโบราณ)

 เจดีย์มีซุ่มจระนำสี่ทิศนี้ เป็นวิวัฒนาการมาจากเจดีย์ทรงลังกาจะเอาแบบมาจากไหนยากที่จะกล่าวลงไปตายตัว บางทีอาจจะเอาแบบมาจากปรางค์มีซุ้มจระนำสี่ทิศหรือจะแผลงมาจากเจดีย์แบบลำพูนผสมลังกาที่วัดเจดีย์เจ็ดแถวในศรีสัชนาลัยอันมีซุ้มจระนำสี่ทิศ

 อย่างไรก็ดีเจดีย์กลมแบบมีซุ่มจระนำสี่ทิศนี้ ที่สุโขทัยมีอยู่องค์หนึ่งคือ เจดีย์วัดพระศรี เป็นแบบพลิกแพลงของเจดีย์ทรงลังกา ซึ่งต่อมาทรงลังกานี้ได้ผันแปรเป็นทรงคอดที่ระฆังดังปรากฏที่เจดีย์สมัยพระนเรศวร (คือเจดีย์ที่พนมทวน หน้าอุโบสถวัด อันอยู่ใกล้เจดีย์ยุทธหัตถีพนมทวน กาญจนบุรี)และเจดีย์รุ่นอยุธยาตอนกลางทั่วไป

สถูปเจดีย์สมัยอยุธยาตอนกลาง
 วิวัฒนาการของสถูปเจดีย์สมัยอยุธยาตอนกลางมิได้เป็นไปอย่างผาดโผนเท่าไรนัก เจดีย์ยังคงเป็นทรงกลมแต่ละชะลูดสูงขึ้นเล็กน้อย ทรวดทรงยังเป็นยอมแหไม่สู้มีอะไรผิดแผกไปจากเดิมเท่าไรนักแผงผังของวัดก็เปลี่ยนไป

 กล่าวคือ เดิมสมัยอยุธยาตอนต้น มีพระวิหารหลวงอยู่เบื้องหน้า มีปรางค์เป็นประธานอยู่กลาง มีพระระเบียงล้อมรอบปรางค์ มีปรางค์และเจดีย์รายรอบปรางค์ในพระระเบียงนั้น ส่วนพระอุโบสถไปอยู่ด้านหลัง ดังแผนผังของวัดพุทไธสวรรย์ วัดมหาธาตุ วัดราชบูรณะและวัดพระราม พระวิหารหลวงหันหน้าสู่ทิศตะวันออก ส่วนพระอุโบสถหันหน้าสู่ทิศตะวันตก

 ครั้นมาถึงสมัยอยุธยาตอนกลาง แบบแผนอันโมโหฬารนั้นเปลี่ยนไปปกลายเป็นว่า มีอุโบสถเป็นหลักและมีสถูปเจดีย์อยู่หลังอุโบสถ ดังเช่นวัดศาลาปูน สมัยพระเจ้าปราสาททอง วัดวรเชษฐาราม สมัยพระเอกาทศรถวัดมเหยงคณ์ (ปฏิสังขรณ์ในสมัยพระเจ้าท้ายสระ) กับสถูปยุทธหัตถีพนมทวน กาญจนบุรี สถูปทรงพิเศษสมัยพระเจ้าท้ายสระอาแบบอโยธยามาใช้ คือสถูปลังกาทรงสูงแปดเหลี่ยม ดังเช่น เจดีย์ทองแดง วัดมเหยงคณ์ และเจดีย์วัดครุฑ อยุธยา เป็นต้น

เจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสอง
 เจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองเพิ่งจะมาปรากฏโฉมหน้าในแผ่นดินของพระเจ้ามหาจกรพรรดิ์ เช่น เจดีย์ศรีสุริโยทัย และปรากฏเด่นชัดในสมัยพระเจ้าปราสาททองว่านิยมเจดีย์เหลี่ยมมาก ดังเช่น
 ๑. วัดชมพลนิกายาราม มีเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองคู่หนึ่งอยู่หลังอุโบสถ
 ๒. วัดไชยวัฒนาราม มีเจดีย์ย่อมุมสิบสองคู่หนึ่งขนาบอยู่หน้าอุโบสถ นอกพระระเบียงล้อมรอบปรางค์
 ๓. วัดใหม่ประชุมพล มีเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองอยู่หลังอุโบสถ เป็นเจดีย์รุ่นเก่าที่สุดสมัยพระเจ้าปราสาททอง แต่เจดีย์นี้แปลกคือมีเจดีย์กลมแบบสมัยพระนเรศวรบรรจุพระธาตุในห้องเรือนธาตุของเจดีย์ และมีเจดีย์กลมตั้งอยู่สี่มุมของเจดีย์เหลี่ยมเป็นบริวาร ซึ่งระบบนี้ระบุได้ชัดเจนว่าเจดีย์กลมมีมาก่อนเจดีย์   เหลี่ยม (เจดีย์นี้อยู่ที่อำเภอนครหลวงริมแม่น้ำอยู่ใกล้ปราสาทนครหลวง)

 เราน่าจะประมาณว่า เจดีย์เหลี่ยมรุ่นแรกสมัยพระมหาจักรพรรดิ์ เป็นเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองผสมลักษณะปรางค์ลงไปด้วย เช่น สมัยพระเจ้าทรงธรรมต่อมาสมัยพระเจ้าปราสาททองได้ตัดซุ้มจระนำออก เจดีย์รุ่นหลังซึ่งเป็นเหลี่ยมจึงไม่มีซุ้มจระนำ แต่ไปมีซุ้มเล็กๆ ที่ใกล้ฐานดังเจดีย์วัดเขียน ข้างถนนที่ตำบลหัวรอและยอดเจดีย์ทรงกลีบมะเฟืองที่วัดเสนาสนาราม
 เจดีย์ย่อมุมสิบสองมีซุ้มไว้พระเล็กๆ นี่เอง ถ้าจะวางอายุสมัยคงจะอยู่ในกาลสมัยพระเจ้าทรงธรรม นอกจากปรากฏอยู่ที่วัดเขียนแล้วยังมีวัดใน สมุทรปราการ

 แต่วัดใน เจดีย์แบบนี้อยู่หน้าอุโบสถเสียแล้ว แบบเดียวกับเจดีย์ย่อมุมสิบสอง สององค์ที่วัดไชยวัฒนารามก็อยู่หน้าอุโบสถสองข้าง พอจะวางกฏเกณฑ์ไว้ได้ว่าในสมัยพระเจ้าทรงธรรมหรือปราสาททอง สองราชกาลนี้เองที่เริ่มมีเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองอยู่หน้าอุโบสถแล้ว
 
เจดีย์เหลี่ยมย่อมุมยี่สิบ ย่อมุมยี่สิบแปด อยู่ที่หน้าอุโบสถวัดบรมพุทธาราม สมัยพระเพทราชา เจดีย์ย่อมุมยี่สิบแปดอยู่หน้าอุโบสถวัดพญาแมน สมัยพระเพทราชาและเจดีย์ย่อมุมยี่สิบแปดอยู่ข้างอุโบสถ วัดกุฎี
 

สมัยพระเจ้าท้ายสระ ในยุคสมัยดังกล่าวนี้ ความผันแปรในแผนผังการสร้างวัดได้เกิดขึ้นอย่างฉุกระหุก การนำเจดีย์มาไว้หน้าอุโบสถ เป็นมูลเหตุที่ยากจะสันนิษฐานได้ แต่เป็นที่ย่าสังเกตว่าสมัยอยุธยาตอนปลาย มักจะนิยมสร้างเจดีย์ไว้หน้าอุโบสถดังเช่น
 ๑. วัดชนะสงคราม (วัดนอก) สมุทรปราการ
 ๒.วัดครุฑ (คลองสระบัว) อยุธยาสมัยบรมโกฐ
 ๓. วัดพรหมนิวาส (ข้างวัดศาลาปูน อยุธยา) มีเจดีย์กลมหน้าอุโบสถ
 ๔. วัดโบสถ์สามเสน กรุงเทพฯ เจดีย์อยู่หน้าอุโบสถ
                                                                                   ฯลฯ
 อย่างไรก็ดีจากแผนผังเจดีย์ย่อมุมสิบสองอยู่หลังอุโบสถวัดช่องนนทรี สมัยพระนารายณ์ตอนต้นระบุไว้อย่างชัดเจนว่าคติการนำเจดีย์หน้าอุโบสถ แม้จะทำตั้งแต่สมัยพระเจ้าทรงธรรมเป็นต้นมาก็ยังมีการคาบลูกคาบดอกอยู่ คือยังมิได้นิยมเอาเจดีย์ไว้หน้าอุโบสถกันอย่างแพร่หลายนัก แล้วแต่ใครจะยึดถืออย่างเก่าหรืออย่างใหม่โดยทำตามใจชอบ

 กลุ่มสถูปเจดีย์สมัยอยุธยาตอนปลายรุ่นแรกๆ ที่สวยงามอยู่น่าอุโบสถวัดศาลาปูน กับวัดเชิงท่าจะเป็นเครื่องชี้ตอบปัญหาได้ดีกว่า การนิยมเอาเจดีย์ขนาดย่อมมาไว้ด้านหน้าอุโบสถ น่าจะเป็นคติที่นิยมแพร่หลายในสมัยอยุธยาตอนปลาย ส่วนสมัยอยุธยาตอนกลางสมัยปลาย ก็คงมีอยู่อย่างประปรายเท่านั้น

สมัยอยุธยาตอนปลาย
 เท่าที่ปรากฏนั้นมีอยู่สามแบบคือ
 แบบแรกเป็นเจดีย์ย่อมุมสิบสองทรงจอมแห บางทีก็ย่อมุมยี่สิบแปด เจดีย์แบบนี้ให้อิทธิพลแก่เจดีย์สมัยราชกาลที่ ๑ ตอนต้น
 แบบที่สอง เป็นเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมยี่สิบหรือยี่สิบแปดแต่ระฆังกลม บางทีก็ตั้งบนฐานทักษิณย่อมุมมาก ดังเช่นเจดีย์วัดสามวิหารเป็นต้น เจดีย์แบบนี้มีทั้งอย่างฐานทักษิณและอย่างไม่มีฐาน ที่ระฆังกลมเป็นทรงกระบอกผ่านนั้นยังประดับลายสายสังวาลย์ด้วย มีลวดลายปูนปั้นประดับอย่างจุกจิกมาก บางองค์ก็ทำเป็นเจดีย์กลมโดยตลอดก็มี
  แบบที่สามเป็นเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองหรือยี่สิบหรือยี่สิบแปด แต่ทรงเป็นยอมแหถ่างออกมา เป็นคนละแบบกับเจดีย์ทรงสูงชนิดจอมแหไม่ถ่างตรงโคนมากอย่างแบบแรก
เจดีย์อยุธยาตอนปลาย ก็คล้ายกับอโยธยาตอนปลายคือ ระฆังเล็กลง มีลายปูนปั้นละเอียด เจดีย์อีกแบบหนึ่งทำทรงคล้ายมณฑปเรียวเล็กเป็นศิลปะที่สร้างขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณ์