สถูปเจดีย์ในยุคสมัยหริภุญไชย ละโว้

 จากการขุดข้นซากโบราณสถานสมัยโบราณรุ่นเก่ากว่าปรางค์สามยอดและศาลสูง ซึ่งทำการขุดที่ซากสถูปร้างอันถนนสายใหม่ที่ตัดจากสระแก้วเข้าสู่จังหวัดลพบุรี ผ่านกลางสถูปนั้น ณ บริเวณหน้าที่ทำการไปรษณีย์ ได้พบศิลปะทวารวดีจำนวนมาก ซึ่งมีอายุระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๒ – ๑๔ เช่นรูปปูนปั้นสิงห์ทวารวดี รูปเศียรพระพุทธรูปกับลวดลายต่างๆจำนวนมาก ภายหลังมีการพบเงินเหรียญละโว้เช่นเดียวกับเหรียญเงินที่พบยังจุลปะโทนอันจารึกถึงทวารวดีคือ จารึกว่า “ศรีทวารวติศวรปุณยะ” คือเงินที่ใช้สอยกันในอาณาจักรทวารวดีที่นครปฐมละโว้ (ในชินกาลมาลีปกรณ์ เรียกว่า ลวปุระ และในจารึกปราสาทพระขรรค์เขียนว่า “ลโวทยปุระ” ซึ่งก็คืออาณาจักรเดียวกัน เพราะละโว้เป็นเมืองโบราณรุ่นทวารวดี ซึ่งมีอายุสืบเนื่องต่อๆกันมาในที่เดิม มิได้เคลื่อนย้ายไปไหน แบบเดียวกับกรุงศรีอยุธยา ก็เป็นเมืองเก่าแก่มีมาแต่สมัยทวารวดี ในห้องศิลปะทวารวดีที่พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ พระนคร ปรากฏว่าพระพุทธรูปขนาดใหญ่ทำด้วยศิลาถูกขนมมาจากกรุงศรีอยุธยาไม่ต่ำกว่า ๑๐ ชิ้น ทั้งที่ในตัวจังหวัดพระนครศรีอยุธยาก็มีหลักฐานศิลปะทวารวดีมากมายนับไม่ถ้วน)

  ในยุคใกล้เคียงกันเช่นเดียวกัน ละโว้ในสมัยทวารวดีที่นครปฐม ศิลปะก็คงเป็นแบบคุปตะเมื่อรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๒ ส่วนละโว้ที่มีกล่าวเล่าเรื่องราวไว้อย่างแจ่มชัดในชินกาลมาลีปกรณ์ ว่าละโว้เป็นเมืองมีมาก่อนหริภุญไชย หลังจากฤๅษีวาสุเทพสร้างเมืองหิริภุญไชยนครเสร็จแล้วจึงขอวงศ์กษัตริย์จากลวปุระขึ้นไปตั้งวงศ์ใหม่ทางแคว้นล้านนาสืบไป กษัตริย์ละโว้ได้ทรงส่งพระธิดาชื่อพระนางจามเทวี เป็นอัครมเหสีของเจ้าประเทศราชในเมืองรามัญ กำลังทรงพระครรภ์ได้ ๓ เดือน ไปเป็นครองหริภุญไชย ภายหลังเมื่อประสูติพระโอรสแฝดแล้ว องค์หนึ่งไปตั้งเมืองใหม่ที่เขลางค์นคร (ลำปาง)

 ประจักษ์พยานศิลปะวัดกู่กุด หรือวัดจามเทวี มีรูปสถูปแบบละโว้นี้คือ สถูปสี่เหลี่ยมและแปดเหลี่ยมที่วัดกุกุด เป็นสถูปแบบละโว้ ซึ่งมีพระพุทธรูปยืนประจำทิศ อันความนิยมในการสร้างพระพุทธรูปยืนนี้ ปรากฏอยู่ในศิลปะปาละ (ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๕) ดังเช่นพระพุทธรูปยืนตามซุ้ม ในสถูปที่พุทธคยา เป็นต้น สถูปเจดีย์ที่มีหลักฐานในประวัติศาสตร์ ชินกาลมาลีปกรณ์ กล่าวว่า “ปี พ.ศ. ๑๖๐๔ อัครมเหสีของพระเจ้าอาทิจจ์ พระนามปทุมวดีเทวี ก็ทรงสร้างสถูปชื่อสุวรรณเจดีย์”

 ว่าถึงแบบแผนของศิลปวัตถุน่าเชื่อว่า สุวรรณเจดีย์ที่วัดพระธาตุหริภุญไชยเป็นของรุ่นเดียวกับสถูปแปดเหลี่ยมวัดกู่กุด เพราะนิยมพระยืนเหมือนกัน และน่าจะเป็นรุ่นเดียวกับอานันทเจดีย์ที่พุกาม เพราะที่นั่นก็มีซุ้มไว้พระเป็นพระยืนแบบเดียวกัน และน่าจะอยู่ในยุคใกล้กันกับจุลปะโทนเจดีย์ อันเป็นสถูปสี่เหลี่ยมซ้อนเป็นชั้นๆ มีพระยืนตามซุ้มรายโดยรอบเหมือนกับเจดีย์เหลี่ยมสุวรรณเจดีย์ วัดพระธาตุหรอภุญไชยและเจดีย์วัดกู่กุด ไม่ผิดเพี้ยน

 โบราณสถานที่นครหริภุญไชยรุ่นพระนางจามเทวีจะเป็นประการใดยากที่จะเดาได้ แต่ในชินกาลมาลีปกรณ์บันทึกว่า นับแต่ปฐมกษัตริย์ คือ พระนางจามเทวี มาจนถึงพระเจ้าทิตตะ (อาทิจจ์) รวมกษัตริย์ได้ ๓๑ พระองค์นับปีได้ ๓๘๗ ปีเต็ม หมายถึง ๔ ศตวรรษ หากเทียบปีศักราชในสมัยพระเจ้าอาทิจจ์ คือ พ.ศ. ๑๖๐๔ ก็คงจะตกอยู่ในราว พ.ศ. ๑๒๑๗ คือในพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ศักราชเหล่านี้ลงตัวกับศิลปวัตถุที่ปรากฏ

 สถูปแปดเหลี่ยมหริภุญไชย ซึ่งควรจะเรียกว่าสถูปแบบละโว้อันแพร่หลายเมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ นั้น ยังปรากฏอยู่ดังสถานที่ต่อไปนี้คือ
 ๑. สถูปแปดเหลี่ยมวัดเสาธงทอง มีพระยืนในซุ้มแปดทิศ สถูปองค์นี้เป็นสถูปเก่าแก่ทรุดโทรมมากมาปฏิสังขรณ์เสียใหม่ในสมัยรัตนโกสินทร์ แต่ก็ยังเหลือรูปทรงเดียวกันปรากฏอยู่ ถ้าเทียบดูแล้ว รูปทรงภายนอกเหมือนกันขนาดก็ใกล้เคียงกันมาก
 ๒. สถูปแปดเหลี่ยม วัดมณฑป อยุธยา มีพระยืนแปดทิศ เป็นสถูปก่ออิฐไม่สอปูนแบบเดียวกับที่วัดกู่กุด
 ๓. สถูปแปดเหลี่ยม วัดร้างในบึงพระราม ๑ องค์ก่ออิฐไม่สอปูน (พระอยู่ในซุ้มแปดทิศนี้เป็นพระยืน รับอิทธิพลมาจากศิลปะปาละ ด้วยศิลปะปาละถ้าเป็นพระประดิษฐานในซุ้มสถูปเจดีย์แล้วมักจะเป็นพระยืน) ศิลปะก่อนกรุงศรีอยุธยา มีพระประจำอยู่ในซุ้มแปดทิศ
 ๔. สถูปแปดเหลี่ยม วัดอินทรารามมีพระยืนประจำซุ้มแปดทิศ (เดี๋ยวนี้เจดีย์ถูกทำลายหมดแล้ว) ( วัดอินทรารามอยู่ฝั่งตรงข้ามคูเมืองกับตัวเมืองทางทิศเหนือ มีวัดโรงฆ้องอยู่ถัดไปทางทิศตะวันตก สมัยก่อนตรงหลงอุโบสถคือทางทิศเหนือ มีสถูปแปดเหลี่ยมเก่ารูปทรงแบบสถูปในถ้ำเขาหลอง มีพระยืนกับนั่งสลับกันแปดด้าน มีลายปูนปั้นวิจิตรพิสดารตั้งอยู่ตรงกลางและยังมีสถูปบริวารแปดเหลี่ยมขนาดย่อมล้อมรอบ ล้วนมีลายปูนปั้นทั้งนั้น แต่สถูปบริวารนั้นบางด้านก็ชำรุดพังหมดเหลือแต่ซากแม้องค์กลางก็ถูกขุดคุ้ยเสียเป็นโพรง ผู้เขียนได้ไปขอร้องสมภารวัดเมื่อราวปี พ.ศ. ๒๕๐๗ ทราบข่าวว่าทางวัดจะรื้อทิ้ง จะขยายเนื้อที่อุโบสถขอร้องว่าอย่ารื้อด้วยเป็นสถูปเก่าแก่ที่สุดของอยุธยา นอกจากการก่ออิฐไม่สอปูนอย่างประณีตแล้ว ยังมีลายปูนปั้นอันงดงามสมัยอู่ทอง ควรแก่การศึกษาอย่างยิ่ง ในเดือนต่อมาข้าพเจ้าไปดูอีกปรากฏว่าทางวัดได้ขอร้องฝ่ายทำทางหลวงหน้าวัด ให้เอารถเกรดไปไถเจดีย์จนราบไปหมด เข้าใจว่าพระสงฆ์เจ้าท่านคงต้องการสมบัติเก่าแก่ เช่น พระเครื่อง ฯลฯ ภายในองค์เจดีย์เก่านั่นเอง จึงสั่งทำลาย ยิ่งรู้ว่าเก่าก็ยิ่งอยากทำลายมาก เราจึงสูญเสียศิลปวัตถุอันสำคัญที่สุดไปอย่างน่าเสียดาย และสิ่งที่แตกทำลายไปแล้วก็ยากที่จะรื้อฟื้นให้คงเดิม ผู้เขียนเพียงแต่บันทึกไว้เพื่อให้นักโบราณคดีได้รับความจริงอันนี้ไว้ด้วย)

 การที่เจดีย์แบบละโว้ คือ สถูปแปดเหลี่ยมมีพระยืนแปดทิศประจำซุ้มมาปรากฏที่อยุธยาก็ไม่แปลกอะไรเพราะสถูปเหล่านี้ได้พิสูจน์แล้วว่าเป็นของเก่าแก่ก่อนกรุงศรีอยุธยา ก่อด้วยอิฐไม่สอปูนแนบสนิท แบบเดียวกับวัดกู่กุด รูปทรงขนาดก็ใกล้เคียงกันไม่สู้ห่างกันเท่าไรก็เนื่องว่า ที่กรุงศรีอยุธยาเช่นเดียวกันเป็นเมืองเรื่องเดียวกับลวปุระ เราได้พบศิลปะทวารวดีที่นั่นมากมายอย่างมหาศาล และยังมีหลักฐานในพระราชพงศาวดารเหนือว่านครนี้เป็นนครคู่กับละโว้ถึงขนาดผลัดกันเป็นเมืองลูกหลวง ในสมัยอโยธยา ศิลปะอโยธยาก็พบที่อยุธยาจำนวนมากไม่แพ้กับที่พบยังเมืองลวปุระ อันเป็นเมืองก่อนกรุงศรีอยุธยา ซึ่งก็เป็นข้อพิสูจน์ว่า พระราชพงศาวดารเหนือนั้นเป็นความจริง เรื่องราวที่กล่าวถึงความสัมพันธุ์ระหว่างอโยธยาและละโว้เกี่ยวข้องกันอย่างลึกซึ้ง มีหลักฐานทางศิลปวัตถุยืนยันรับรองอย่างแจ่มชัด

 นอกเหนือไปจากเจดีย์แปดเหลี่ยมอันอยู่ในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ แล้วยังมีหลักฐาน ฐานเจดีย์มอญรุ่นอนุรุทมหาราช จากพุกาม เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ที่เจดีย์ภูเขาทอง (เจดีย์ภูเขาทอง รากฐานเดิม ๓ ชั้นล่างเป็นบัวกลีบถลาแบบบัวมอญ มิใช่บัวศิลปะไทย การย่อมุมที่ฐานก็ไม่ใช่ย่อมุมสิบสองแต่เป็นย่อเก็จ ได้กล่าวเรื่องนี้ไว้แล้วในบทที่กล่าวถึงเจดีมอญ ส่วนเจดีย์สี่เหลี่ยมย่อมุมสิบสองบนฐานนั้นเข้าใจว่าเดิมคงจะชำรุดหักพังหมดในสมัยพระมหาจักรพรรดิ หรือใกล้ๆนั้น ก็มาสร้างเจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองแบบมีซุ้มจระนำสี่ทิศ ขึ้นประดิษฐานบนนั้น เจดีย์นี้จึงคาบเกี่ยว) เป็นการลงตัวกับหลักฐานที่คนไทยยึดถือว่าพระเจ้าหงสาวดีทรงสร้าง ซึ่งก็ทรงสร้างจริงแต่เป็นของก่อนกรุงศรีอยุธยามีมานานแล้ว (ให้ดูในบทเจดีย์มอญ ซึ่งกล่าวถึงเจดีย์องค์นี้)

 สถูปหิริภุญไชย และละโว้ คงจะมิใช่เจดีย์แปดเหลี่ยมมีพระประจำทิศอย่างเดียว น่าจะมีสถูปแบบปาละทรงเตี้ยอยู่ด้วย คงปรากฏมีรูปสถูปเล็กที่ขุดได้ในลพบุรีเป็นสถูปปาละทรงเตี้ย ซึ่งอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ลพบุรี สถูปแบบนี้เป็นสถูปกลม ตั้งบนฐาน ๔ เหลี่ยม แบบเดียวกับปรากฏยังพระพุทธรูปปาละเห็นสถูป ๒ ข้าง กับสถูปสำริดสมัยลพบุรีในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสมเด็จพระนารายณ์มหาราชลพบุรี สถูปแบบนี้เป็นของรุ่นเดียวกับสถูปละโว้ทรงสูงซึ่งวิวัฒนาการมาควบคู่กัน ยังปรากฏที่สุพรรณบุรีในแถบสถูปสุพรรณภูมิจำนวนมาก เฉพาะสถูปทรงสูงได้วิวัฒนาการมาเป็นสถูปวัดพระรูป สุพรรณบุรี กับสถูปวัดแก้วที่สรรค์บุรี เป็นต้น

 เจดีย์แบบละโว้ที่เคยปรากฏในแต่ละโว้ที่เคยปรากฏในแต่ละโว้แต่บัดนี้ไม่มีเหลือ เห็นแต่แบบอันปรากฏอยู่ในหริภุญไชย คือสุวรรณเจดีย์และเจดีย์สี่เหลี่ยมซ้อนกันเป็นชั้นๆ ที่วัดกู่กุด (วัดจามเทวี) ลำพูน เจดีย์แบบนี้ย่อมรับมาจากละโว้เช่นเดียวกับเจดีย์แปดเหลี่ยม มีซุ้มไว้พระยืนแปดทิศ แต่แบบของเจดีย์ชนิดนี้ยังปรากฏที่จุลปะโทนเจดีย์อยู่ อันเป็นเจดีย์ทวารวดีรุ่นปลาย (ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕) ที่จุลปะโทนเจดีย์เมื่อนายดูปองต์ทำการขุดครั้งแรกพบว่ามีพระยืนอยู่เป็นชั้นๆรายไป แต่ละชั้นสี่เหลี่ยมที่ซ้อนกันอยู่ ต่อมาได้กลายเป็นแบบหนึ่งของเจดีย์หริภุญไชยไปซึ่งเมื่อพ่อขุนเม็งรายลอกแบบศิลปะลำพูนไชยไปสร้างเวียงกุมกามที่ใกล้เชียงใหม่ ก็ได้ลอกแบบเจดีย์ชนิดนี้ไปด้วยรวมทั้งเจดีย์รุ่นใหม่ของอาณาจักรแห่งนี้คือเจดีย์แม่ครัวหรือเจดีย์เชียงยืน อันอยู่ใกล้กับพระธาตุหิริภุญไชย

 แบบอย่างเจดีย์นี้ก็คือ มีฐานสูงสี่เหลี่ยมเป็นห้องคลายวัดเจดีย์สูงที่สุโขทัย ยอดเป็นทรงเจดีย์ แต่ตัวเจดีย์ไม่มีบัลลังก์ มีบัวลูกแก้วตั้งบนเหนือระฆังขึ้นไปเจดีย์นี้ก็เช่นกัน สมัยเชียงใหม่ตอนต้นได้ถ่ายแบบเอาไป ดังเช่น วัดพระยืน วัดเม็งราย วัดอุโมงค์ตัวเมืองเป็นต้น ต่อมาก็ได้วิวัฒนาการไปอีกเป็นเจดีย์สมัยติโลกราช ที่วัดเจ็ดยอด ในตัวเมืองเชียงใหม่ รวมทั้งเจดีย์ป่าสักที่เชียงแสนนั้น

 เจดีย์ละโว้อีกแบบหนึ่งที่สำคัญมาก คือเป็นทรงสูงแบบเดียวกับเจดีย์แปดเหลี่ยมวัดจามเทวี ระฆังเป็นเส้นตั้งมีเส้นคาดแบบเจดีย์ เชียงยัน ไม่มีบัลลังก์ แต่มีบัวแก้วลูกแก้วใหญ่เหนือระฆัง แล้วมีกรวยยอดแหลมตั้งอยู่บนบัวลูกแก้วเป็นเจดีย์สมัยลพบุรีรุ่นนครวัด (พุทธศตวรรษที่ ๑๖) ซึ่งเป็นแบบเก่ากว่าชนิดที่มีบัวลูกแก้วร้อยขึ้นไปเป็นยอดแหลมแบบเจดีย์เชียงยัน ลำพูน เจดีย์ชนิดนี้มีปรากฏหลายแห่ง รวมทั้งเจดีย์วัดพระบรมธาตุชัยนาท (เจดีย์ดีย่อมุมถี่ที่ห้องเจดีย์แบบวัดพระบรมธาตุ ชัยนาทนี้น่าจะเป็นเจดีย์อู่ทองรุ่นหลัง คือก่อนสถาปนากรุงศรีอยุธยาราวๆครึ่งศตวรรษหรือหนึ่งศตวรรษ เพราะได้พบเจดีย์ชนิดนี้เองเอาแบบจำลองมาเป็นเจดีย์เล็กอยู่ในคูหาของเจดีย์กลางวัดพระศรีสรรเพชญ์ และที่คูหาปรางค์วัดพุทไธสวรรย์)ยอดเป็นแบบเดียวกับเจดีย์เชียงยัน นับว่าเป็นแบบสำคัญยิ่งแบบหนึ่ง ต่อไปข้างหน้าหากไม่มีคนเข้าใจก็อาจจะสูญพันธุ์ไปหมด น่าที่จะต้องจดจำไว้