สถูปเจดีย์ในยุคสมัยสุโขทัย

 อาณาจักรสุโขทัยซึ่งอยู่คู่กับศรีสัชนาลัยในลำน้ำยม ได้ครองความเป็นเอกในกลางดินแดนแห่งสยามประเทศมาพร้อมกับอาณาจักรไทยในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาหลายแห่ง เช่น อโยธยา และอยุธยา ลพบุรี สุพรรณภูมิ และเหนือขึ้นไปคือเชียงใหม่

ในสมัย พ.ศ. ๑๘๐๐ และก่อนหน้านี้ นครต่างๆ ในดินแดนสยามประเทศยังมิได้รวมตัวเป็นอาณาจักรเดียวกัน ต่างก็เป็นนครอิสระซึ่งกันและกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับนครใหญ่ เช่น สุพรรณภูมิ (สุพรรณบุรี) อโยธยา (อยุธยา) พะเยา และสุโขทัย เป็นต้น อาณาจักรเหล่านี้เพิ่งมารวมตัวกันและได้กลายเป็นนครใหญ่ๆ เพียงไม่กี่แห่ง ดังเช่นอโยธยา ซึ่งต่อมากลายเป็นกรุงศรีอยุธยา ได้รวมตัวกับสุพรรณภูมิ และละโว้ (ต่อมากลายเป็นลพบุรี) กลายเป็นอาณาจักรเดียวกัน พิษณุโลกกับกำแพงเพชร ซึ่งเคยเป็นนครลูกหลวง เมืองหน้าด่านของอาณาจักรสุโขทัย ตอนหลังก็มารวมกับเชียงใหม่เช่นเดียวกัน

พะเยา ซึ่งเดิมในสมัยที่ร่วมยุคกับศิลปะบายนของขอมและรุ่งเรืองมาก ต่อมาก็เสื่อมอำนาจ และได้รวมกับอาณาจักรเชียงใหม่ในสมัยอยุธยาตอนต้น แม้พระราชพงศาวดารจะกล่าวถึงการที่กองทัพอยุธยาขึ้นไปตีเชียงใหม่หลายครั้ง แต่ความเป็นจริงนั้นอาณาจักรเชียงใหม่มิได้แตกยับเยินกลายไปเป็นเมืองขึ้นอยุธยา ดังเช่นในสมัยพระบรมไตรโลกนาถของอยุธยา ตรงกับสมัยพระเจ้าติโลกราชกษัตริย์ผู้เข้มแข็งของเชียงใหม่ ต่างก็เจริญรุ่งเรืองอย่างสุดขีด และมีสงครามติดพันกันตลอดรัชกาล การอ่านพงศาวดาร จะอ่านแต่บันทึกของอยุธยาฝ่ายเดียวไม่ได้ ควรจะต้องอ่านพงศาวดารของอาณาจักรที่เป็นคู่อริประกอบด้วย คือพงศาวดารของเชียงใหม่ และดูศิลปวัฒนธรรมในสมัยนั้นๆ เป็นตัวประกอบเป็นสำคัญ จากการดูศิลปกรรมของเชียงใหม่อันรุ่งโรจน์สมัยพระเจ้าติโลกราช เราจะเห็นว่าเป็นไปไม่ได้อย่างเด็ดขาดที่กรุงศรีอยุธยาจะเข้าไปยึดครองอาณาจักรเชียงใหม่ในสมัยนั้น

  ศิลปะสุโขทัยได้บรรลุจุดสุดยอดของความงามจนยกย่องว่าเป็นศิลปะคลาสสิคของชนชาติไทย
 นักศิลปะโบราณวิทยาหลายท่านมีข้อข้องใจว่าศิลปะสุโขทัย ถ้ายึดถือตามตำราที่ฝรั่งแต่งไว้ ดังเช่น ศาสตราจารย์ยอร์ช เซเดส์ ว่า เป็นศิลปะที่เกิดขึ้นพร้อมกับเชียงใหม่และอยุธยา โดยที่มิได้สืบสาวราวเรื่องว่าก่อนหน้านี้ศิลปะแบบก่อนสุโขทัยเป็นเช่นไร ด้วยไม่เคยมีในประวัติความเป็นมาของประเทศชาติหรือมนุษยชาติที่อยู่ดีๆ ก็ผุดเกิดประเทศขึ้นมาพร้อมกับศิลปะอันงามสะพรั่งบรรลุความบริบูรณ์ทางศิลปะเช่นนั้น ถ้าในด้านทางโบราณวิทยาอาจจะไม่มีข้อสงสัยอะไร เพราะในวิชาแขนงนี้เขาถือหลักฐาน เช่น จารึก เป็นหลักอันสำคัญประกอบกับศิลปวัตถุ
 แต่ในวิชาศิลปะ หรือ ประวัติศาสตร์ศิลป์ จำเป็นจะต้องเอาวิวัฒนาการของศิลปะมาเป็นตัวจับอีกต่อไปว่าศิลปะอะไรเป็นโคตรเง่า และได้สืบสายวิวัฒนาการมาอย่างไรจนมาสู่จุดลงตัวแบบศิลปะคลาสสิคเช่นสุโขทัยนี้

 ตามรูปความคิดของฝรั่ง ไม่ว่าชาวฝรั่งเศส อันมีศูนย์กลางค้นคว้าทางบูรพทิศที่ฮานอย หรือฝรั่งนักโบราณคดีชาติอื่นๆ ต่างก็ปักใจเชื่อว่าคนไทยนั้นมีอาณาจักรอยู่ภาคใต้ของจีน นับตั้งแต่ยูนานลงมา และเชื่อบันทึกของหมอดอดจ์จนเอามาแต่งตำราการอพยพหนีมงโกลของชนเผ่าไทย ลงมาตั้งแต่อยู่ที่สยามประเทศปัจจุบันนี้
 แต่หลักฐานรุ่นหลังสุดจารการค้นคว้าของหมอสอนศาสนาชาวยุโรปหลายท่าน และจากหลักฐานโบราณคดีของจีน ตลอดจนตัวอาณาจักรน่านเจ้า เขามีพงศาวดารของเขาเอง เป็นคนละเชื้อชาติกับคนไทย และเขาไม่เคนแตกหนีมงโกลด้วย การที่ภาคใต้ของจีนมีชนเผ่าไทยกระจัดกระจายทั่วไปเป็นด้วยว่า อาณาเขตติดต่อกับที่คนเผ่าไทยอยู่นั่นเอง จึงล้ำแดนกันเป็นของธรรมดาโลก
 หลักฐานปัจจุบันหนักแน่นกว่าข้อที่ว่า ชนเผ่าไทยโดยเฉพาะอย่างยิ่งไทยน้อย ได้เข้ามาอยู่ในดินแดนสุวรรณภูมิเนิ่นนานมาแล้ว และนานจนไม่อาจจะประมาณการได้ และชนพื้นเมืองอันเป็นชนเผ่าไทยพวกนี้เองเป็นที่ผู้สร้างศิลปะทวารวดีขึ้น แม้กระทั่งศิลปะอู่ทอง อโยธยา สุพรรณภูมิ
 การเข้ามาอยู่ในดินแดนสยามประเทศ ก็เป็นการอยู่แบบต่างคนต่างอยู่ ใครพอใจดินแดนใดก็จะยึดติดในที่นั้นๆ นานเข้าเมื่อผู้คนมาพรั่งพร้อมบริบูรณ์ก็ตั้งบ้านแปลงเมืองกันเสียที ในพระราชพงศาวดารเหนือและพงศาวดารโบราณ มักจะกล่าวถึงการสร้างเมืองสำคัญอยู่บ่อยๆ เมื่อเป็นเมือง ถ้ายังไม่ใหญ่โตนักเรียกว่า นคร หรือ บุรี เอาอย่างอินเดีย ถือว่ามีฟ้ามหากษัตริย์เคยอยู่การสร้างเมืองก็เอาระบบที่คล้ายกน คือวัดมหาธาตุเป็นศูนย์กลางอยู่กลางเมือง และมีวัดอรัญญิกอยู่นอกเมืองทางทิศตะวันตก ซึ่งย่อมแสดงให้เห็นว่าการสร้างแปลงเมืองอยู่ในสมัยพุทธกาล และระบบเมืองก็เป็นแบบเมืองพุทธ เมืองที่วัดมหาธาตุเป็นแกนกลาง และมีศิลปวัตถุยืนยันว่า เก่าก่อนกรุงสุโขทัยก็คือเมืองเพชรบุรี ราชบุรี เชลียง อโยธยา ลพบุรี สิงห์ สุพรรณภูมิ คณะสงฆ์ฝ่ายอรัญว่าสี อยู่นอกเมืองทางทิศตะวันตกทั้งสิน
 
ศิลปะตามนครเหล่านี้เป็นศิลปะเก่าแก่ เช่นพระพุทธรูปจำหลักศิลาหน้ามนรูปไข่ ดังเช่นพระพุทธรูปที่พระระเบียงวัดมหาธาตุ ราชบุรี เป็นพระศิลาพระพักตร์รูปไข่สวนแบบสุโขทัย นิ้วพระหัตถ์เรียวเป็นลำเทียนอ่อนหวานมาก ที่พระเมาฬีมีรูปดอกบัว พระรัศมีเป็นตุ่มกรวยแหลม และมีลักษณะจะเป็นเปลว บางองค์ก็หน้าแข้งคม แสดงว่าอยู่ร่วมสมัยกับศิลปะบายน (พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐) ซึ่งนิยมแข้งคม พระพวกนี้ไปตรงกับพระสำริดแข้งคมที่เรียกว่า พระสรรค์บุรี ที่พระระเบียงวัดโพธิ์กรุงเทพฯ แสดงว่าเมื่อใกล้จะหมดสมัยบายน ราวๆ พ.ศ. ๑๗๕๐ ศิลปวัตถุในดินแดนเอเชียอาคเนย์ได้เริ่มยุคใหม่เสียแล้ว คือหันมานิยมสร้างประติมากรรมด้วยสำริดจะเห็นได้จากอาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรเชียงใหม่ และอาณาจักรอยุธยา ซึ่งเกิดขึ้นพร้อมกันเมื่อประมาณเริ่ม พ.ศ. ๑๘๐๐ เป็นต้นมา อาณาจักรเหล่านี้ไม่มีพระศิลาเลยแม้แต่องค์ ส่วนใหญ่ก็เป็นพระปูนปั้นและพระสำริดทั้งสิ้น (เฉพาะที่อยุธยาซึ่งพบพระศิลาจำนวนมากนั้น ที่จริงเป็นของเก่า เป็นศิลปะอโยธยา มีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ว่า ถ้าวัดใดมีประวัติศาสตร์ยืนยันอย่างมั่นคง หลักฐานจะเป็นพระสำริดและปูนปั้น)

 ศิลปะที่เราเรียกว่าศิลปะก่อนกรุงศรีอยุธยา เช่น ศิลปะอู่ทอง ศิลปะอโยธยา ศิลปะสุพรรณภูมิ และศิลปะลพบุรี นั้น เป็นศิลปะรุ่นที่สอง รองลงมาจากรุ่นแรกคือ พรีมิตีฟ (Primitive) อันเป็นศิลปะแรกสุด สมัยเรายังไม่มีศิลปะเป็นแบบแผนของต้น นอกจากลอกเลี่ยนมาจากศิลปะอมราวดี หรือศิลปะคุปตะของอินเดีย อันเป็นศิลปะทวารวดีในเมืองไทย ซึ่งเราอาจจัดยุคสมัยของวิวัฒนาการศิลปะในเมืองไทยดังนี้
 ศิลปะพรีมิตีฟ คือศิลปะทวารวดี พ.ศ. ๑๐๐๐-๑๔๐๐ ศิลปะแบบอาเคอิค คือศิลปะอู่ทอง สุพรรณบุรี อโยธยา พ.ศ. ๑๔๐๐-๑๘๐๐ ศิลปะแบบคลาสสิก คือสุโขทัย เชียงใหม่ อโยธยาตอนปลาย และอยุธยาตอนต้น พ.ศ. ๑๘๐๐-๒๒๐๐ ศิลปะสมัยเสื่อม อยุธยาตอนปลาย ๒๒๐๐-๒๓๑๐
 ที่จริงในดินแดนสยามประเทศนี้ เราได้พบศิลปะเก่าแก่สืบถึงรุ่นอมราวดี  จึงน่าจะร่วมใน สมัย    พรีมิตีฟ เป็น พ.ศ. ๘๐๐-๑๔๐๐ คือสมัย ๖๐๐ ปี
 ในระยะพรีมิตีฟนี้ อารยธรรมต่างๆ ของสุพรรณภูมิ มิได้เป็นของตนและของตนเอง ด้วยอยู่ภายใต้อิทธิพลของศิลปะอมราวดี และศิลปะคุปตะของอินเดีย ร่วมถึงความเสื่อมบางประการที่พ่อค้า นายวาณิช ชาวอินเดียได้ตั้งรกรากทำมาหากินมาพร้อมกับอินเดีย ในสมัยนั้นราว พ.ศ. ๑๑๐๐ ในดินแดนสุวรรณภูมิ ภาคกลางของสยามประเทศอันมีศิลปะแบบทวารวดีจำนวนมหึมาที่นครปฐม อู่ทอง ปราจีนบุรี ราชบุรี นครราชสีมา และทางภาคอีสานจำนวนแหล่งนับไม่ถ้วน (นักประวัติศาสตร์บางคนเขียนในตำรากล่าวไว้ว่า สมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ซึ่งชนในสุพรรณภูมิสร้างศิลปะแบบคุปตะเป็นมอญทั้งนั้น โดยอ้างศิลาจารึกใช้ภาษามอญ ฯลฯ

 ความเจริญที่รู้จักกันอยู่ก็คือ แม้อิทธิพลคุปตะซึ่งแปลงมาเป็นศิลปะแบบทวารวดี ได้แผ่ซ่านไปทั่วดินแดนแหลมทองก็จริงอยู่ แต่ถ้าพิจารณาอย่างลึกซึ่งแล้วจะพบว่า ทวารวดีกาฬสินธุ์ ยโสธร และสูงเนิน ต่างก็ไม่เหมือนกันเลย
 และกลุ่มทวารวดีอีสานตามนครต่างๆ ซึ่งมีการใช้เสมาศิลาขนาดใหญ่จำนวนมหาศาลนั้น ก็แตกต่างกับศิลปะแบบทวารวดีในภาคกลาง เช่นที่นครปฐม ราชบุรี อู่ทอง อยุธยา ปราจีนบุรี และที่ต่างๆ ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา อย่างชนิดตรงกันข้าม เราไม่พบในเสมาศิลาขนาดใหญ่แบบหินตั้ง (ชนิดที่พบเกลื่อนกราดในภาคอีสาน) ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา
 อีกประการหนึ่ง ศิลปะแบบทวารวดีในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยากลับกลุ่มอีสานนั้น ก็แตกต่างจากที่เวียงสระ สุราษฎร์ธานี และที่ยังรังปัตตานี จะมีเหมือนกันก็ตรงที่รับอิทธิพลศิลปะคุปตะ อันเป็นศิลปะร่วมสมัยนั้น
 เราจะไปโยนเอาว่าชนชาติที่สร้างศิลปะแบบทวารวดีที่รับอิทธิพลศิลปะคุปตะเป็นมอญได้อย่างไร)
ล้วนแต่ได้รับแบบแผนศิลปวัฒนธรรมตามพุทธ เชื่อว่าจะสืบทอดมาจากศิลปะแห่งอาณาจักรฟูนัน ซึ่งเดี๋ยวนี้เราไม่ทราบกันว่าฟูนัน อยู่ที่ไหนกันแน่ ฟูนันรุ่งเรืองในรูปพุทธศิลป์ แต่ถูกทำลายโดยเจนละซึ่งเป็นพวกพราหมณ์เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ นับตั้งแต่อาณาจักรเจนละหรือต้นตระกูลของขอมก็เป็นพราหมณ์เรื่อยมาจะมีพุทธเข้าไปสลับและผสมผเสบ้างก็เป็นครั้งคราวเท่านั้น

 สมัยนั้นในอินเดีย ศาสนาพุทธมีทั้งฝ่ายหินยานเถรวาทและมหายาน โดนเฉพาะอย่างยิ่งที่นาลัญทา อันเป็นสถาบันพุทธที่ยิ่งใหญ่ที่สุดของอินเดีย ในตอนนั้นก็ถูกมหายานครอบงำอยู่ เมื่อศาสนาพุทธมีศูนย์กลางอยู่ในอินเดีย แม้ว่าจะต่างนิกาย ต่างก็แพร่อิทธิพลจากเมืองแม่เข้ามา จึงปรากฏว่ามีทั้งฝายหินยานและมหายานพร้อมกันแม้ในเมืองเดียวกัน เช่น เมืองละโว้ ในพุทธศตวรรษที่ ๑๖ เป็นต้นมา บางเมืองก็อยู่ภายใต้อิทธิพลของมหายายมาตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๙-๑๑ นครทางภาคใต้ของประเทศไทยหลายนคร ซึ่งภายหลังได้รวมตัวเป็นอาณาจักรศรีวิชัย มีความรุ่งโรจน์มาก อาณาจักรนี้เป็นมหายานและศิลปะที่ค้นพบ เช่นรูปพระโพธิ์สัตว์ และศิลปวัตถุต่าง ๆ ได้ระบุได้เห็นชัดเจนยิ่งขึ้น
 ลัทธิพุทธมหายานที่เข้าไปสู่เมืองละโว้ เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ มิใช่เป็นของแปลกใหม่ เพราะดังได้กล่าวไว้แล้วว่า เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑นั้น ในอินเดียส่วนหนึ่งหรือส่วนใหญ่ได้เป็นมหายานเสียแล้ว เราก็มีหลักฐานที่เมืองอู่ทอง และที่นครปฐม แม้ปราจีนบุรีแสดงให้เห็นว่าเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๓ นั้น ศิลปะทวารวดีส่วนหนึ่งเป็นมหายาน ดังเช่น มีการทำรูปพนัสบดีสัตว์พาหนะของพุทธเจ้า และยังมีรูปโพธิสัตว์ต่าง ๆ เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ลัทธิมหายานที่ละโว้ได้ทิ้งร่องรอยให้เห็นคือ พระพิมพ์สามเหลี่ยมขนาดใหญ่รูปอาทิพุทธ และตรีกาย แม้ที่ลำพูนก็พบแบบเดียวกันนี้ แต่มหายานรุ่นพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ที่นครหลวงของขอม (๑๗๐๐-๑๘๐๐) แม้สงฆ์ส่วนใหญ่เป็นอรี คือฝ่ายลามกของพวกวัชรยานและมนตรยาน ก็เป็นเรื่องที่การปฏิบัติน่าจะร่วมกันได้ ดังคณะสงฆ์ไทยมิได้ก่อปฏิกิริยาคงอยู่ร่วมกันได้โดยมิได้กินแหนงแคลงใจ หรืออาจจะมีกันบางก็ยังห่วงใยว่าศาสนาคู่แข่งขันที่สำคัญคือพราหมณ์และเชนยังมีอยู่ จึงไม่มีอะไรรุนแรง อาจจะเป็นแต่เพียง ร่วมสังฆ์กรรมกันไม่ได้เท่านั้น
 ในระหว่างปี พ.ศ. ๑๖๐๐ ลงมาระยะนี้บทบาทศาสนาพุทธมหายานโชติช่วงมาก ต่อมาสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ผู้กู้อิสรภาพประเทศชาติให้พ้นจากการยึดครองของญวนซึ่งครอบงำอยู่นานแล้ว พระองค์ได้นำมาศาสนาพุทธมหายานนิกายวัชรยานเข้ามาเผยแพร่เป็นการใหญ่ ทำให้ฮาณาจักรนครหลวงของขอมกลายเป็นศูนย์กลางของลัทธิมหายานในดินแดนเอเชียอาคเนย์ในระหว่าง พ.ศ. ๑๗๒๐-๑๗๕๐
 แต่เมื่อ พ.ศ. ๑๖๐๐ ณ ที่ดินเดนพุกามประเทศ คือพม่า สงฆ์อรีของวัชรยาน  ฝ่ายมหายานเจริญสุดขีดและลามกเหลวแหลก จนพระอนุรุธมหาราชได้ขับไล่สงฆ์อรีไปพ้นเขตแดน แล้วเชิญคณะสงค์ฝ่ายหินยานผู้ปฏิบัติอยู่ในศีลวัตรที่ดีมาจากประเทศมอญให้มาช่วยสอนศาสนาในประเทศ ปฏิรูปพระพุทธศาสนาที่ยับเยินโดยพวกมหายานให้บริสุทธิ์คืนคงเดิม ครั้นพระอนุรุธของพระไตรปิฎกจากมอญ มอญถือว่าเป็นสมบัติอันลำค่าของตนจึงไม่ยอม พม่ากรีฑาทับเมืองจากเมืองพุกาไปทำลายเมืองสะเทิมของมอญ ซึ่งยิ่งยงที่สุดในสมัยนั้นจนราบเรียบแล้วขนพระไตรปิฎกกลับคืนพุกาม หรือ อริมัทนะนคร
 
ณ สมัย พ.ศ. ๑๖๐๐ มาจนถึง ดินแดนในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น อโยธยา ลุพบุรี ราชบุรี สุพรรณภูมิ น่าจะเป็นมหายานมนตรยาน หรือวัชรยานอย่างเต็มที่ ดังปรากฏหลักฐานพระพุทธรูปสรรค์บุรี ลพบุรี อโยธยา ราชบุรี และสุพรรณภูมิ ล้วนแข้งคมทั้งสิ้น แสดงว่านครดังกล่าวมานี้น่าจะอยู่ในอิทธิพลศิลปะร่วมสมัยกับขอมบายน
 แต่การอยู่ภายใต้บารมีศิลปะร่วมสมัยกับบายนนั้น หาได้ทำนครใหญ่น้อยแห่งลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาจำเป็นจะต้องตกอยู่ภายใต้อำนาจของขอมแต่ประการใดไม่ เข้าใจว่าในสมัยนั้นนครต่างๆ คงเป็นอิสระซึ่งกันและกันอยู่

 โฉมหน้าของอาณาจักรสุโขทัยนั้น ก็เป็นเรื่องคลุมเครือ ในศิลาจารึกบอกอย่างย่อๆ ว่า พ่อขุนผาเมืองกับพ่อขุนบางกลางท่าว ช่วยกันมายึดเมืองสุโขทัยจากขอมสมาดโขลญลำพง เมืองนี้เป็นเมืองของพ่อขุนผาเมืองพ่อขุนผาเมืองยกเข้าตีเมืองได้ก่อน แต่ได้ถอยทัพออกและให้กองทัพของพ่อขุนบางกลางท่าวเจ้าเมืองบางยางเข้าครอบครองว่าพระองค์ได้พระนางสิขรมหาเทวีราชฺธิดาพระเจ้าแผ่นดินขอมมาครอง จึงอยู่ในตำแหน่งพระราชบุตรเขย ในฐานะพระองค์มีศักดิ์เป็นที่ยอมรับกันพระองค์จึงมอบตำแหน่ง กมรอัญ ให้แก่พ่อขุนบางกลางท่าว ผู้สหาย เป็นผู้ครองเมืองสุโขทัย ทรงพระนามว่าพ่อขุนศรีอิทราทิตย์ แล้วก็กล่าวถึงพ่อขุนบาลเมืองสืบลำดับต่อมาจนถึงพ่อขุนรามคำแหง

 พ่อขุนรามคำแหง ผู้ไปนำ ปู่ครู คือพระเถระหินยานเถรวาทลังกาวงศ์จากนครศรีธรรมราชขึ้นมาสู่สุโขทัยซึ่งข้อนี้ชี้ให้เห็นว่า ศาสนาเดิมสุโขทัยน่าจะเป็นมหายาน จึงได้เปลี่ยนเป็นหินยาน แต่แทนที่จะได้รับมาจากมอญผ่านทางเมืองตากที่ใกล้กว่า กลับไปรับจากนครศรีธรรมราช อันชวนให้แปลความได้ว่า อาณาจักรอโยธยา ซึ่งอยู่ใน ณ กรุงศรีอยุธยาปัจจุบันนี้เป็นอาณาจักรที่ถับถือหินยานลังกา แต่ได้รับจากมอญ เพราะอยู่ใกล้กับมอญมากกว่าอื่น อโยธยาย่อมเป็นหินยานลังกาก่อนสุโขทัยมีข้อยืนยันในหนังสือชิกาลมาลีปกรณ์ ว่า พระเถระสุโขทัยเมื่อไปลังกาแล้วยังแวะอยู่อโยธยานานพอสมควร จึงขึ้นไปเมืองตน แสดงว่าในสมัยแรกๆ อโยธยายังไม่ถูกกับสุโขทัยนัก ภายหลังที่สามารถเข้ากันได้จึงมีการติดต่อเป็นปรกติ และสมัยพญาลิไท การติดต่อกับเมืองแม่คือลังกาก็ติดต่อผ่านทางดินแดนมอญเช่นเดียวกับชาวอโยธยาเคยผ่านมาแล้ว

และผ่านมานานกว่า ตั้งมั่นทางศาสนาหินยานลังกามาก่อน อาจจะประมาณ พ.ศ. ๑๘๐๐ คือหลังจากศิลปะบายนเสื่อมลงไปแล้วนครอโยธยาซึ่งอยู่ใกล้มอญ ได้เห็นวัตรปฏิบัติที่ดีของศาสนาพุทธฝ่ายหินยานเถรวาทของมอญ ซึ่งมีกิตติศัพท์มานานแล้วตั้งแต่ครั้งปฏิรูปหินยานพุกาม เมื่อสองศตวรรษที่แล้ว (๑๖๐๐) กรุงอโยธยาและลพบุรีน่าจะเปลี่ยนเป็นหินยานเป็นเถรวาทก่อนสุโขทัย และไม่นานนัก หินยานเถรวาทก็เบิกบานสะพรั่งแตกหน่อกลายเป็นพันธุ์ไม้งามวิเศษ ผู้คนนับถือยกย่องทั่วไปในอาณาจักรเชียงใหม่ อาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรอยุธยา และอาณาจักรล้านช้าง เป็นต้น ในระยะเวลาติดๆ กันไม่ห่างกันนานหนัก ก่อนหน้าที่จะนับถือหินยานลังกาตามมอญเป็นเวลาสองศตวรรษนั้น น่าจะมีหินยานพุกามแพร่หลายเข้ามาก่อน แต่จนใจด้วยหลักฐานทางประวัติศาสตร์และทางจารึกไม่มีเลย มีแต่ประวัติศาสตร์และทางจารึกไม่มีเลย มีแต่ ประวัติศาสตร์พระราชพงศาวดารเหนือ ซึ่งเป็นนักประวัติศาสตร์ส่วนใหญ่ของเรายังไม่ยอมกันอย่างจริงจังนัก

    พระอจนะ วัดศรีชุม จ.สุโขทัย
 
แต่อาณาจักรสุโขทัย ตรวจที่เจดีย์เก่าคือ วัดศรีชุม ที่เรียกว่าวิหารพระอัจนะนั้น ที่จริงคือฐานเจดีย์ใหญ่ชนิดหนึ่งของสุโขทัย เจดีย์แบบนี้เหมือนกับเจดีย์สูงนอกกำแพงเมืองเก่าเจดีย์วัดตึก คือมาฐานสี่เหลี่ยมสูง ประดิษฐานพระพุทธรูปปูนปั้นอยู่ในห้อง ฐานสี่เหลี่ยมข้างบนก่อเป็นเจดีย์ยอดแบบเจดีย์สูงปัจจุบันนี้มีช่องสูงข้างบนแหลมสอบขึ้น คล้ายกับสำหลับเป็นทางเข้ามีอาคารวิหารก่อคร่อมคาบเกี่ยวกับองค์เจดีย์ดังว่านี้อยู่ทางด้านหน้า ที่ผนังทางเข้าด้านพระอัจนะยังมีรอยรูแปคาบเกี่ยวกับวิหารเบื้องหน้าอย่างชัดเจน นับว่าเป็นเจดีย์แบบเก่าอย่างหนึ่ง ซึ่งมีเฉพาะสุโขทัยเชียงแสน แต่ทางอโยธยาไม่มี

 เนื่องจากวัดศรีชุมเฉพาะส่วนที่เรียกว่า วิหารอัจนะ หรือที่เรียกว่า ปฏิมาฆระ ส่วนใหญ่นักโบราณคดีที่สนใจทางศิลปะสันนิฐานว่า หลังคาน่าจะเป็นรูปเจดีย์มากกว่ามณฑป ตรงตามศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ ๒ อันพบที่วัดนี้เองกล่าวว่า “....พระเจดีย์สูงใหญ่รอบนั้น ฉลักหินห้าร้อยชาติตรีเทศงามพิจิตร หนักหนาแก่กม....”
 นาย เอ บี  กรีสโวลด์ ว่า “หลังคาเป็นมณฑป” เป็นการเรียงอิฐแบบค่อยๆ เหลื่อมเข้าหากันทีละน้อย
(Corble) ซึ่งเขาว่าหลังคาจะเป็นแบบมณฑป ที่จริงลักษณะการเหลื่อมแบบนั้นคือการก่อเป็นเจดีย์ข้างในเป็นโพรงนั่นเอง

 ภาพลายเส้นที่จำหลักบนเพดารช่องข้างผนังวัดศรีชุม มีหลายชิ้นบ่งว่าเป็นศิลปะที่เลียนมาจากลังกาบางชิ้นก็เป็นของพื้นเมือง เช่น ลายบัวละลายค้างคาว เราจึงประมาณอายุว่าคงเป็นแบบเจดีย์รุ่นแรกของสุโขทัย อาจจะก่อสมัยพ่อขุนรามคำแหงนี้ก็ได้ ถ้าเป็นเช่นนั้นเจดีย์องค์นี้อาจจะสร้างแต่ในสมัยเมื่อเป็นมหายานรุ่นวัชรยานเพราะหินยานลังกานั้น เราทราบกันดีแล้วว่าเริ่มนำเข้ามาเผยแพร่สมัยพ่อขุนรามคำแหง แต่ก็ไปขัดกับสายเส้นพระเจ้าหัวร้อยชาติบนหินชนวน ในอุโมงค์วัดพระศรีชุมนั้นเป็นของที่บางอันมีอิทธิพลลังกา ตัวหนังสือที่ใช่ก็เป็นตัวหนังสือของพ่อขุนรามคำแหง บางทีก็อาจจะเป็นได้ว่าเจดีย์นี้เป็นเจดีย์เก่าของสุโขทัยเก่า รุ่นได้รับอิทธิพลของพุกาม อาจจะเป็นเจดีย์แบบหินยานพุกามก็ได้ เพราะว่า ตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๖ ลงมา คือตั้งแต่สมัยพระเจ้าอนุรุธมหาราชผู้ปฏิบัติรูปพุทธศาสนาในพุกามเอาอย่างแบบหินยานของมอญ จึงเรียกกันว่าหินยานพุกาม ในระหว่างปีพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ นี้ เชื่อว่าหินยานพุกามคงจะแพร่หลายไปสู่หริภุญชัยเชียงแสงและพะเยารวมทั้งสู่อโยธยาด้วย เพราะมีหลักฐานเจดีย์ภูเขาทองที่ตอนเหนือนอกตัวเกาะอยุธยานั้น เป็นฐานเจดีย์มอญเมื่อรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๖  (หินยานพุกามนี้ คงจะมีอิทธิพลเข้ามาเล็กน้อย สังเกตว่าเจดีย์สุโขทัยมักจะมีบัวลูกแก้วเป็นบัวกลีบถลา บ่งว่าเป็นอิทธิพลจากพม่าพุก้ามแท้ๆ ซึ่งตรงข้ามกลับเจดีย์อู่ทองกับอโยธยาและสุพรรณภูมิ นั้น เป็นบัวลูกแก้วธรรมดา
 แม้พุกามในพุทธศตวรรษที่ ๑๖ จะได้รับหินยานพุกามนั้น เชื่อว่าในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาก็คงจะเป็นมหายานทั่วไปเช่นเดียวกับหริภุญไชย ส่วนอาณาจักรนครหลวงของขอมเริ่มนับถือพุทธศาสนามหายานแบบตันตริกตั้งแต่ พ.ศ. ๑๗๐๐ เป็นต้นไป )

 และยังมีหลักฐานอีกหลายประการที่การใช่บัวกลีบถลาของสุโขทัยนั้นไปจากพุกาม แม้ว่าเจดีย์สุโขทัยจะเป็นแบบเจดีย์ปาละก็ตาม แต่ก็ได้ผสมผสานอิทธิพลของประเทศเพื่อนบ้านใกล้เรือนเคียงลงไปด้วย หรือมิฉะนั้นปาละที่สุโขทัยนั้นผ่านมาทางพุกาม ทำนองเดียวกับศิลปะหริภุญไชยรุ่นหลัง ที่มีพระพุทธรูปทรงเครื่องแบบปาละ ก็เชื่อว่าคงได้รับอิทธิพลมาจากปาละที่ผ่านทางเมืองพุกามแล้ว หรือถ้าหากว่ามอญและพุกามจะเคร่งทางหินยาน ก็น่าจะเป็นทางผ่าน มิฉะนั้นก็ผ่านทางจุดอื่นเส้นทางแห่งใดแห่งหนึ่งในดินแดนพม่า มอญ เพราะมีเหตุที่น่าเชื่อเหมือนกันว่าเมืองพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ นั้นดินแดนในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา อาณาจักรต่างๆ น่าจะเป็นมหายานฝายวัชรยาน โดยได้รับอิทธิพลจากขอมซึ่งเป็นศูนย์กลางอยู่ในสมัยนั้น
 

อันเจดีย์ที่รับอิทธิพลจากมอญ ที่ว่ามีเฉพาะที่สุโขทัยกับเชียงแสนและเชียงใหม่ตอนต้น ก็เพราะว่าสองแห่งนี้น่าจะได้รับอิทธิพลมาจากเมืองพุกาม มากกว่าจะได้รับแบบแผนมาจากอโยธยา
 เพราะส่วนใหญ่ สถูป เจดีย์ และอาคารของพุกามที่เอาแบบมาจากมอญนั้น มักจะเป็นทรงสี่เหลี่ยมมีทางเข้าด้านหน้าด้านเดียว ยอดมักเป็นปรางค์และเป็นยอดเจดีย์เพียงแต่สุโขทัยเรานิยมทำฐานสี่เหลี่ยมอย่างดีก็มีเก็จ ส่วนของมอญและพุกามนั้นฐานจะมีย่อเก็จเช่นกัน และมีย่อมุขหน้า เขามีเจดีย์บริวารตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมนั้นด้วย การทำซุ้มยื่นออกมาเบื้องหน้านั้น ก็ตรงกับเจดีย์แบบสูงที่สูงที่สุโขทัย เขาสร้างอาคารเอาส่วนแปด้านหลังติดกับตัวอาคารเจดีย์ใหญ่เลขทีเดียวดูไปแล้วก็คล้ายจะเป็นแบบแผนมาจากโบสถ์ฮินดู ธรรมราชารัถา ที่มหาบาลีปุรัม เพียงแต่แบบผิดเพี้ยนกันไปเท่านั้น

 เจดีย์ที่พุกาม ถ้าดูรูปทรงใหญ่เทอะทะมาก ขนาดใหญ่ยิ่งกว่าฐานเจดีย์วิหารพระอัจนะวัดศรีชุมเสียอีก เพียงแต่ว่าศิลปะพม่ามอญนั้นชอบทำฐานใหญ่ ยอดก็เป็นโพรงแผ่ลงมาอย่างเทอะทะผิดกับของไทยที่สูงชะลูดขึ้น ไม่ว่าเจดีย์วัดพระแก้วสรรค์บุรี เจดีย์สูงที่สุโขทัย และเจดีย์วัดใหญ่ไชยมงคลที่ อยุธยา รวมทั้งเจดีสมรโกฏิที่สุพรรณบุรีด้วย เจดีย์รุ่นอโยธยา สุพรรณภูมิ นี้ ก่ออิฐไม่ส่อปูนแต่ส่อยางไม้ อิฐที่ใช้ก่อปั้นเดียวอย่างประณีต เทคนิคสูง สามรถวางแนบสนิทไม่ว่าจะก่อกลม จะทำข้างในให้เป็นโพรงอย่างไรก็ได้อย่างเช่นเจดีย์วัดกระช้าย  อยุธยา ซึ่งก่อเป็นโพรงใหญ่มาก บ่งถึงเทคนิคการก่อสร้างชั้นสูง ซึ่งสมัยต่อมา ดังสมัยกรุงศรีอยุธยาไม่สามารถจะทำได้ อยุธยามักก่ออิฐไม่สอปูน และมักจะทำตัน ผิดกับสมัยอโยธยา ไม่ว่าที่สุพรรณบุรี ลพบุรี ราชบุรี ล้วนแต่ข้างในเป็นโพรงทั้งสิ้น สถูปเจดีย์รุ่นนี้มักแปลกตรงที่ช่าง ไม่ว่าในท้องที่ใดมักมีฝีมืออันสูง แม้สุโขทัยก็คงเทคนิคเดียวกันคือก่ออิฐไม่สอปูน และการก่ออิฐใช้ระบบหน้ายาวกับหน้าขวางคนละแถว ตรงกับแบบ English bond ของอังกฤษ และอิฐรุ่นนี้ยังมีขนาดเท่าเทียบกันมาก คือมีส่วนยาวประมาณ ๓๐ ซม. กว้าง ๑๕ ซม. ความหนาอาจไม่ตายตัว แตกต่างกันไปบ้าง เช่น หนา ๗ ซม.ก็มี เอาแน่ไม่ได้ อย่างไรก็ดีการก่อทรงเจดีย์ชะลูดสูงไม่ว่า เจดีย์ของสุโขทัย หรือเจดีวัดสามปลื้ม อยุธยา (อยู่กลางถนนทางเข้าอยุธยา) เป็นเทคนิคอันสูงและบ่งถึงว่าเป็นลักษณะของสถาปัตยกรรมประจำเชื่อชาติไทย เมื่อไปเทียบกับมอญ พม่า ซึ่งเทอะทะและฐานเผยออกมา ไทยกับมอญจึงเป็นคนละเชื้อชาติ และแม้รสนิยมก็แตกต่างกันลิบลับ
 อิทธิพลของศิลปะพุกามย่อมส่งให้แก่สุโขทัยรวมทั้งพะเยาด้วย แม้เชียงใหม่ก็ยังได้รับอย่างเต็มที่ อย่างเช่นวัดเจ็ดยอดนั้น แม้ประวัติว่าจะเอาอย่างมาจากพุทธคยา แต่พอสร้างจริงๆ ก็เอาย่างตัวมาจากอาคารเจดีย์ที่เลี่ยนแบบพุทธคยาที่เมืองพุกามนั้นเอง แบบอย่างเจดีย์เจ็ดยอดจึงเป็นพุกามแท้ๆ

 เจดีย์แม่ครัว หรือเจดีย์เชียงยันที่ข้างวัดพระธาตุหริภุญไชย เป็นเจดีย์แบบมีห้องสี่เหลี่ยมและมียอดเจดีย์อยู่ข้างบน น่าจะเป็นเจดีย์แบบบน น่าจะเป็น เจดีย์แบบยอดเขาสวรรคโลก คือ เลียนแบบมาจากพุกามมากกว่าที่จะรับมากจากศรีวิชัยก็เป็นได้

 สถูปเจดีย์ที่สุโขทัยนั้นมีหลายแบบ แบบที่เป็นสี่เหลี่ยมก่อเป็นชั้นๆ มีซุ้มไว้พระพุทธรูปซ้อนกันถึงห้าชั้นแบบเดียวกับเจดีย์สี่เหลี่ยมที่วัดกู่กุด หริภุญไชยก็มีแสดงว่าสมัยสุโขทัยนี้ เจดีย์ทำซ้อนเป็นชั้นๆ ยังสืบต่ออยู่ที่สุโขทัยและเชียงใหม่ แต่อยุธยาไม่ปรากฏ

 สถูปฐานสี่เหลี่ยม ช้างล้อม พบมากในสุโขทัยในศรีสัชนาลัยก็มี และที่กำแพงเพชรก็มี ในเชียงใหม่เจดีย์หลวงที่เอาแบบมาจากวัดเชียงมั่นก็เป็นช่างล้อม และเจดีย์ช้างล้อมฐานสี่เหลี่ยมที่วัดมเหยงคณ์ก็เป็นเจดีย์ในลักษณ์เดียวกัน ถือเป็นเจดีย์รุ่นแรกๆ สมัยที่ได้รับอิทธิพลศาสนาพุทธแบบลังกาวงศ์ อยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๘

 เจดีย์วัดตะกวน เป็นเจดีย์ที่น่าจะอนุโลมเรียกว่าแบบลังกา มีระฆังใหญ่ บัลลังก์ใหญ่ ไม่มีเสาหาร มีฉัตรอยู่ข้างบน ใต้ระฆังไม่มีแบบเจดีย์ปาละ แต่เป็นบัวกลีบถลา ๓ ชั้น แบบนี้น่าจะเรียกว่าเจดีย์แบบลังกาแบบสุโขทัย ที่วัดนี้ได้พบพระพุทธรูปสุโขทัยปนกับศิลปะเชียงแสนรุ่นแรก บางทีก็ปนกับลังกาเป็นครั้งแรก

 เจดีย์ยอดรูปทรงข้าวบิณฑ์แบบของสุโขทัย เจดีย์แบบนี้ดูจะเป็นแบบจงใจสร้างขึ้นเป็นแบบแผนพิเศษมิให้เลี่ยนแบบปรางค์ของขอม และแผนผังการก่อสร้างก็ใหญ่โตให้เป็นหลักของวัด ดังเช่นเป็นหลักของวัดมหาธาตุ อยู่ท้ายพระวิหารหลวงสุโขทัย เราจะพบเจดีย์พุ่มข้าวบิณฑ์ที่ภายในอาณาเขตอิทธิพลศิลปะสุโขทัยทุกแห่ง เช่นที่เมืองตาก สุโขทัย กำแพงเพชร ศรีสัชนาลัย วังพระธาตุกำแพงเพชร ฯลฯ แสดงว่าอิทธิพลของเจดีย์แบบนี้ได้แพร่หลายไปไกลมาก และน่าจะเป็นแบบหลักจากสถูปเจดีย์ฐานเป็นห้องสี่เหลี่ยม ข้างบนเป็นเจดีย์ อย่างวัดเจดีย์สูง (มีพระพุทธรูปปูนปั้นอยู่ข้างใน) เจดีย์พุ่มข้าวบิณฑ์น่าจะมีมูลเหตุจากการหลีกหนียอดปรางค์ของขอม ( เจดีย์ฐานแบบปรางค์ ยอดเป็นดอกบัวตูมหรือที่เรียกว่ายอดทรงพุ่มข้าวบิณฑ์นี้ ได้ปรากฏหลักฐานความเก่าแก่ที่วัดมหาธาตุสุโขทัย เข้าใจว่ามีมาแต่สมัยพ่อขุนรามคำแหงแล้ว เพราะเจดีย์ยุทธหัตถีของพ่อขุนรามคำแหงที่จังหวัดตากนั้น ก็เป็นยอดทรงพุ่มข้าวบิณฑ์

 ยังมีเจดีย์ยอดทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ที่วัดวังพระธาตุ กำแพงเพชร ซึ่งที่นั้นเป็นนครเก่าแก่ของสุโขทัย และน่าจะเก่าแก่นครฝั่งจังหวัดกำแพงเพชรปัจจุบัน
 น่าจะเป็นเจดีย์รุ่นราวคราวเดียวกับเจดีย์อู่ทองหรือลพบุรีแบบวัดแก้วเมืองสรรค์บุรี และน่าจะเป็นเจดีย์แบบมหายานเหมือนกันด้วย กล่าวคือ สร้างขึ้นในสมัยก่อนจะได้รับอิทธิพลพุทธหินยานลังหาเข้ามายังอาณาจักรสุโขทัย)โดยประดิษฐ์ให้เป็นรูปดอกบัว เพราะส่วนล่างยังดูคล้ายปรางค์อยู่

 เจดีย์วัดตระพังทองหลาง คือเจดีย์แบบฐานสี่เหลี่ยมสูง ข้างในมีพระพุทธรูป แต่ได้ทำช่องผนังด้านที่ติดต่อกับวิหารใหญ่ แทนที่จะแคบเหมือนเดิม จึงถือว่าเป็นเจดีย์ทรงฐานสี่เหลี่ยมสูงรุ่นหลัง (เจดีย์วัดตระพังทองหลาง เป็นเจดีย์ที่มีฐานสูงเป็นห้องสี่เหลี่ยม มีทางเข้าเป็นช่องสูง และมีวิหารคาบเกี่ยวกับเจดีย์ เป็นแบบวัดศรีชุม สมัยก่อนได้เห็นผนังด้านนอกทางก้านหน้าของวิหารวัดศรีชุมมีรอยแปติดกับผนังเป็นรูปหลังคา แท้จริงนั่นคือฐานเจดีย์ใหญ่กับคาบวิหารเป็นแบบเก่าแก่

 เจดีย์ที่วัดตระพังทองหลาง นอกจากจะเป็นแบบเดียวกับวัดศรีชุม ยังเหมือนกับเจดีย์สูงและวัดตึก เป็นเจดีย์แบบปาละ น่าจะก่อนศิลปะลังกาวงศ์เข้ามาเล็กน้อย

 ส่วนที่วัดศรีชุมมีอุโมงค์ระหว่างซ่องผนัง และที่เพดารอุโมงค์มีรูปจำหลักเป็นลอยลายเส้นเกี่ยวกับชาดกในพุทธศาสนา อาจจะนำมาประดับในสมัยหลักเมื่อปลงที่หินยานลังกาแล้วก็ได้ เพราะในศิลาจารึกสุโขทัยก็ได้บอกแล้วว่า ตรงวัดศรีชุมนี้มีเจดีย์เก่าใหญ่มากมีมาแต่สมัยโบราณ อย่างน้อยก็ก่อนยุคพ่อขุนรามคำแหงเป็น

ส่วนเจดีย์ชนิดนี้ที่ไปปรากฏเป็นฐานเจดีย์ขนาดย่อมที่วัดตึกในเขตอรัญญิกนั้น ก็แสดงว่าประเพณีอรัญญิกอยู่ทางทิศตะวันตกของตัวเมือง นอกกำแพงเมืองไปชั่วเดินบิณฑบาตได้ ประเพณีนี้ได้ประพฤติปฏิบัติกันมาตั้งแต่สมัยก่อนที่หินยานลังกาจะเข้ามา คือสมัยที่ยังนับถือมหายานนั่นแหละ)

 

 เจดีย์ช้างล้อมที่สุโขทัยก็เป็นแบบเดียวกับวัดตะกวน คือใต้ปากระฆังลงมามีบัวกลีบถลา ๓ ชั้น ต่ำลงมายังมีบัวอีก ๓ ชั้น จึงถึงฐานกลมมีช้างล้อมรอบ ส่วนเจดีย์ช้างล้อมที่ศรีสัชนาลัย คือวัดมหาธาตุ เป็นแบบลังกาวงศ์สมัยพ่อขุนรามคำแหง

 อันเจดีย์แบบวัดตระพังทองหลาง น่าจะอยู่สายเดียวกับวัดเจดีย์สูง คือมีห้องประดิษฐานพระพุทะรูปข้างในที่ห้องฐานสี่เหลี่ยมค่อยๆ ลาดวางชั้นอีกชั้น จากนั้นจึงเป็นองค์เจดีย์ มีบัวกลีถลา ๓ ชั้นเป็นระฆัง จากนั้นก็เป็นยอดขึ้นไป แบบเก่าที่สุดน่าจะเป็นฐานเจดีย์เก่าที่ประดิษฐานพระอัจนะวัดศรีชุม และที่เก่ารองลงมาคือฐานเจดีย์วัดตึก ในห้องเจดีย์ที่มีประดิษฐานพระพุทธรูปเช่นกัน แบบเก่ากว่านั้นจะต้องดูเจดีย์บริวารที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว จากทิศตะวันออกเฉียงใต้เห็นยอดเจดีย์ต่ำลงจนดูคล้ายเจดีย์ศรีวิชัย เหมือนเจดีย์เชียงยันแบบนี้เป็นแบบเก่าแท้ และไม่ยืดให้สูงเหมือนยอดเจดีย์วัดเจดีย์สูงนั้น แบบที่ศรีสัชนาลัยเห็นลักษณะว่ามีซุ้มจระนำประดิษฐานพระพุทธรูปยืน ๔ ทิศ ซึ่งดูท่าทีจะคล้ายวัดตระพังทองหลางอยู่ คือมิได้เจาะผนังลงไป หากแต่ก่อซุ่มยื่นออกมา วัดศรีชุมก็คงเช่นเดียวกัน เมื่อซุ่มพังทะลายหมดจึงเห็นแต่ผิวผนังด้านนอกแท้ๆ

 เจดีย์แปดเหลี่ยม ตั้งอยู่บนฐานสี่เหลี่ยม องค์ระฆังกลม  อยู่ที่กำแพงเพชรหลังวิหารพระนอน เจดีย์ที่นี่ก่อด้วยอิฐและแลง น่าจะได้แบบจากอโยธยา เพียงแต่มิได้ทรงสูงแบบทรงกระบอก กลายเป็นทรงผายแบบจอมแหไป

 เจดีย์แปดเหลี่ยมที่ทรงสูงรูปร่างเหมือนเจดีย์แปดเหลี่ยมทรงสูงในภาคกลาง คือเจดีย์วัดช้าง อยู่บนถนน คือเจดีย์วัดช้าง อยู่บนถนนกำแพงเพชร-สุโขทัย เจดีย์แบบนี้ระฆังมิได้ผาย แต่เป็นทรงกระบอกแบบเจดีย์วัดพระรูป สุพรรณบุรี และวัดแก้วสรรค์บุรี ใต้ระฆังเป็นองค์แปดเหลี่ยม มิใช่กลมแบบเจดีย์กลมหลังวิหารพระนอนกำแพงเพชร องค์วัดช้างนี้ก่อด้วยอิฐทรงสูงเป็นเจดีย์ที่เห็นเค้าเจดีย์ละโว้อย่างชัดเจนเป็นเจดีย์ทรงเรียบๆ คล้ายแบบกระช้ายในอยุธยา ขนาดก็คงไร่เรี่ยกัน เป็นเจดีย์ละโว้ขึ้นเข้าไปหลงอยู่ในกลุ่มสุโขทัย เจดีย์แบบนี้เหมือนกับองค์ที่อยู่บนยอดเขาสมอแครงที่พิษณุโลกนั้น
 

เจดีย์สุโขทัยแบบที่สำคัญคือ แบบทรงบนยอดเขาที่ศรีสัชนาลัย อาจจะเลียนแบบมาจากยอดเขาพุกามมากกว่าที่จะรับจากศรีวิชัย อย่างไรก็ดีบางทีอาจจะได้รับอิทธิพลจากปาละของศรีวิชัยก็ได้ แบบจันทิเมนดุดที่ชวา และแบบเจดีย์บรมธาตุ ไชยา และแบบเจดีย์บรมธาตุ ยา เจดีย์บนยอดเขาที่ศรีสัชนาลัยเป็นเจดีย์เก่าแก่รุ่นมหายาน ได้ทรงแบบกับกลุ่มเจดีย์ที่เจดีย์เจ็ดแถว เจดีย์แบบนี้เหมือนเจดีย์เชียงยันหรือเจดีย์แม่ครัวที่หริภุญไชยมาก น่าจะเป็นสมัยมหายานรุ่นปลายที่มีแบบแผนแบบเดียวกัน และส่งแบบเจดีย์ไปให้เจดีย์ป่าสักของเชียงใหม่ตอนต้นที่เชียงแสนอีกด้วย รวมทั้งเจดีย์วัดเจดีย์เจ็ดแถวบางองค์อีกด้วย

 เจดีย์ย่อมุมยี่สิบ มีห้องคูหาประดิษฐานพุทธรูปยอดเป็นเจดีย์ทรงกลมแบบปาละที่วัดเจดีย์เจ็ดแถว ศรีสัชนาลัย ก็เป็นแบบที่ได้รับวิวัฒนาการมาอีกทอดหนึ่ง
 เจดีย์ย่อมุมยี่สบ องค์ระฆังและตัวเจดีย์ทรงกลมแต่ฐานเหลี่ยมมีย่อมุม ระฆังคอดปากตรง เป็นแบบปาละของเบงกอล เป็นเจดีย์มหายานพบที่วัดเจดีย์เจ็ดแถวศรีสัชนาลัย ระฆังแบบนี้แตกต่างจากระฆังของเจดีย์ลังกาซึ่งผายออก

 เจดีย์แบบลังกาเท่าที่ปรากฏในสุโขทัยหลายวัด เช่น วัดตะกวน วัดสระศรี และวัดอื่นๆ ยังมีเจดีย์สุโขทัยลังกาที่วัดเขากบ (เชิงเขา) เป็นเจดีย์ลังกาที่ได้รับอิทธิพลปาละ มีเส้นรัดกลางองค์แบบเจดีย์มหายานด้วย ถือว่าเป็นแบบลังการุ่นแรกในสุโขทัยที่ได้รับอิทธิพลจากปาละ มีเส้นรัดกลางองค์แบบเจดีย์มหายานด้วย ถือว่าเป็นแบบลังรุ่นแรกในสมัยสุโขทัยที่ได้รับอิทธิพลจากปาละ
 เจดีย์อโยธยาส่งแบบมายังกลุ่มสุโขทัย นอกจากเจดีย์วัดช้างที่กำแพงเพชร ยังส่งแบบให้เจดีย์ทรงกลมรูปทรงกระบอกสูงตั้งบนฐานแปดเหลี่ยม อยู่ในวัดร้างเมืองไตรตรึงส์ กำแพงเพชร
 อีกแบบหนึ่งน่าจะมาจากล้านช้าง คือเจดีย์ภายในวัดเจดีย์เจ็ดแถว เป็นเจดีย์แบบมีห้องตั้งฐานสูงย่อมุมยี่สิบ แต่ยอดเป็นบัวซ้อนเป็นชั้นๆ จนสูงสุดยอด ยอดมีลูกมะเฟืองแบบขอม เป็นเจดีย์ผสมผสานระหว่างขอมกับล้านช้างและสุโขทัย