สถูปเจดีย์ในยุคศรีวิชัย

 เจดีย์ศรีวิชัยย เป็นสถูปเจดีย์ของพระพุทธศาสนามหายานที่ปรากฏยังภาคใต้ ดังเช่น เจดีย์วัดแก้วและเจดีย์วัดพระบรมธาตุไชยา สุราษฎร์ธานี  เป็นต้น รูปทรงเป็นสี่เหลี่ยมและมียอดแหลมเป็นชั้นเชิงอย่างเจดีย์พุทธศาสนามหายานที่จันทิเมนดุดในชวา

 เจดีย์แบบนี้ น่าจะปรากฏส่วนมากในภาคใต้ดังเช่นเจดีย์วัดหลง ในไชยาที่เหลือแต่ฐานแถบสทิงพระ สงขลา เป็นเจดีย์ที่เข้าใจว่าเป็นแบบอันนิยมแพร่หลายอาณาจักรพุทธศาสนามหายานทางภาคใต้หลายต่อหลายแห่ง

 เจดีย์รูปสี่เหลี่ยมทรงยอดแบบมณฑปนี้ ได้แพร่หลายขึ้นไปยังอาณาจักรสุโขทัย และลำพูนด้วย ดังเช่น ที่วัดเจดีย์เจ็ดแถวและวัดอื่นๆในศรีสัชนาลัย ส่วนที่ลำพูนปรากฏที่เจดีย์แม่ครัวหรืเจดีย์ชียงยันข้างวัดพระธาตุหิริภุญไชย ส่วนในจังหวัดอยุธยาไม่มีปรากฏด้วยศิลปะของอาณาจักรอโยธยาที่นี่มีมาก่อนอยุธยานั้นได้มีแบบแผนเจดีย์มหายานของท้องถิ่นในล่มแม่น้ำเจ้าพระยาอยู่แล้ว  ดังเจดีย์องค์ใหญ่ที่นครโกษา ลพบุรี เจดีย์ใหญ่วัดใหญ่ชัยมงคล เจดีย์ใหญ่วัดขุนเมืองใจ และเจดีย์ที่วัดอโยธยา (วัดเดิม) ในอยุธยา เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีปรากฏที่สุพรรณบุรี คือ เจดีย์ใหญ่ วัดสนามชัย เป็นต้นล้วนเป็นเจดีย์รุ่นเก่าก่องกรุงศรีอยุธยา อันมีลักษณะของสถูปเจดีย์ แบบฐานสี่เหลี่ยม องเจดีย์แปดเหลี่ยม ระฆังกลม บังลังก์แปดเหลี่ยม ที่สำคัญที่สุดข้างในกลวง และก่ออิฐไม่สอปูน การเรียงอิฐคนละระบบกับของอยุธยา
 
สถูปเจดีย์ศรีวิชัยที่ได้พบยังไชยา สงขลา ก็เป็นสถูปเจดีย์ที่ก่ออิฐไม่สอปูน ซึ่งเป็นระบบโบราณมีมาก่อนสมัยกรุงศรีอยุธยา
 เจดีย์ศรีวิชัยลักษณะเด่นและเห็นได้ชัดเจนก็คือเจดีย์วัดพระบรมธาตุไชยา อันเป็นเจดีสี่เหลี่ยมยอดทรงมณฑปดังกล่าวแล้ว แต่ก็มีเจดีย์อีกแบบหนึ่งคือ
เจดีย์วัดพะโคะ (เฉพาะเจดีย์ที่วัดพะโคะ มีฐานสี่เหลี่ยมและมีช่องเป็นแถวมีช้างล้อมโผล่ออกมาจากช่องโดยรอบ แบบเดียวกับเจดีย์พระบรมธาตุนครศรีธรรมราช ซึ่งเดิมเข้าใจว่าเป็นเจดีย์แบบลังกา แต่ที่จริงดูลักษณะส่วนใหญ่น่าจะเป็นเจดีย์ปาละ ถ้าจะเป็นเจดีย์ลังกาก็น่าจะเป็นพระมหาธาตุนครศรีธรรมราช ซึ่งมาดัดแปลงเสียแล้ว)

เช่นไร แต่จากคาดคะเนาเอา คงจะมิใช่เจดีย์ยอดทรงมณฑปอย่างเช่นวัดพระบรมธาตุไชยาแน่นอน ด้วยเจดีย์ยอดมณฑปนั้นจะต้องมีทางขึ้นไปสู่ห้องหรือเรือนธาตุเจดีย์อีกต่อหนึ่ง ถ้าเป็นเจดีย์ใหญ่มากดังเช่น วัดแก้วไชยาทางขึ้นก็จะสูงอยู่สักหน่อยเจดีย์วัดแก้วเมืองสรรค์เป็นเจดีย์สี่เหลี่ยมทรงสูงและยอดเป็นมณฑป ถ้าองค์เจดีย์ลักษณะดูคล้ายย่อมุมสิบสอง ที่จริงไม่ใช่ เพราะเท่าที่เห็นว่าย่อมุมสิบสองนั้น ที่จริงแต่ละด้านของสี่เหลี่ยมจะย่อเก็จออกมา และมีซุ้มสี่ทิศ ซุ้มเข้าด้านหน้าซึ่งจะเจาะทางเข้า นอกนั้นเป็นซุ้มตื้นๆ แบบซุ้มจระนำ ที่องค์เจดีย์หรือเรือนธาตุบนมีบัว ด้านล่างก็มีบัว แบบเดียวกับบัวลูกแก้วที่ปรางค์แขก กลางเมืองลพบุรีนั้นเจดีย์วัดแก้วนี้ใหญ่กว่าวัดพระบรมธาตุไชยามาก

 และพระพุทธรูปจำหลักรูปจำหลักศิลาในเรือนธาตุหรือคูหาในสถูปเป็นพระปางมารวิชัย จำหลักด้วยหินเนื้อละเอียดมีฐานสูงที่ฐานมีรูปจำหลักนูนเป็นสิงห์แบบปาละ หางงอเป็นเส้นลวดขด สังฆาฏิปลายตัด เป็นเส้นใหญ่ เห็นได้ชัดว่าเป็นพระแบบปาละ พระหัตถ์ขวามีนิ้วกางเหมือนศิลปะปาละไม่มีผิดเพี้ยน เป็นที่น่าสังเกตว่า ประติมากรรมศรีวิชัยรูปนี้นั่งขัดสมาธิราบ แบบเดียวกับพระพุทธรูปอู่ทองและพระพุทธรูปพะเยา อันเป็นแบบร่วมสมัยกับศิลปะปาละ ซึ่งในอินเดียนั้นจะขัดสมาธิเพชรทั้งนั้น ไม่ว่าศิลปะคุปตะหรือปาละก็ตาม

 ในดินแดนภาคใต้อันเป็นแหล่งที่พบศิลปะและสถาปัตยกรรมศรีวิชัยนั้น เราก็ได้พบศิลปะและสถาปัตยกรรมยุคก่อนหน้านั้นคือศิลปะร่วมสมัยกับทวารวดีพร้อมกันไปด้วย

 ดังเช่นงานประติมากรรมดินดิบบนผนังถ้ำ กาญจนดิษฐ์นั้น ผลงานที่นั่นเป็นสมัยทวารวดีอย่างไม่ต้องสงสัยดังเช่น มีรูปพระพุทธรูปทวารวดีประทับนั่งห้องพระบาทและมีอีกหลายอย่างลักษณะศิลปะส่อว่าเป็นศิลปะทวารวดีในรูปปั้นนูนเหล่านั้นมีรูปเจดีย์อยู่ด้วยอันเป็นเจดีย์แบบสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ ตรงกับสมัยทวารวดี ซึ่งได้รับอิทธิพลจากศิลปะปาละแล้ว บางทีสมัยศรีวิชัยตอนต้นอาจจะได้รับอิทธิพลจากศิลปะปาละแล้ว บางทีสมัยศรีวิชัยตอนต้นอาจจะได้รับอิทธิพลมาจากเจดีย์แบนี้ก็ได้

 เจดีย์แบบปาละตอนต้นซึ่งรับช่วงจากสมัยโพสท์คุปตะ อันส่งอิทธิพลมาจากอินเดียเท่าที่พบในภาคใต้ก็คือ เจดีย์มีระฆังที่คอดตรงปากระฆัง เหนือระฆังขึ้นไปเป็นบัวลูกแก้วดังพบในเจดีย์อู่ทองและสุพรรณภูมิทั่วไป และยังพบเจดีย์ดินดิบขนาดเล็กที่บริเวณใกล้กับถ้ำศิลป์และถ้ำคูหาภิมุข จ.ยะลา เป็นเจดีย์แบบปาละตอนต้น

 ซึ่งเจดีย์แบบปาละตอนต้น น่าจะอยู่ตรงกับสมัยศรีวิชัยตอนต้นหรือสมัยทวารวดีภาคใต้ตอนปลาย กล่าวคือก่อนที่เจดีย์สี่เหลี่ยมยอดมณฑปของศรีวิชัยจะเริ่มเข้ามาแพร่หลายในสมัยศรีวิชัยทางภาคใต้ของประเทศไทยในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๕ เข้าใจว่าคงจะมีเจดีย์แบบปาละอยู่ก่อนแล้ว หรือมิฉะนั้นวิวัฒนาการของเจดีย์แบบทรงยอดมณฑปกับเจดีย์ปาละ อาจจะมีวิวัฒนาการควบคู่กันมาในพระพุทธศาสนามหายาน จะว่าใครก่อนใครหลังนั้นค่อนข้างลำบาก

 หากจะสันนิษฐานเอา ก็เป็นอย่างที่กล่าวมาแล้วว่ามีวิวัฒนาการสองสายควบคู่กันมา และเจดีย์วัดพะโคะกับวัดเจดีย์งามนั้น อาจจะเป็นแบบเจดีย์ปาละเช่นวัดพระมหาธาตุ นครศรีธรรมราช ที่ยังไม่ได้ถูกแปลง จัดอยู่ว่าร่วมสมัยกับสมัยกับศิลปะอู่ทองในภาคกลางของไทย สำหรับเจดีย์วัดสทิงพระนั้นรูปทรงบ่งว่าเป็นเจดีย์แบบปาละรุ่นแรก เข้าใจว่าจะอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ซึ่งยังมีเค้ารูปทรงของเจดีย์คุปตะให้เห็นอยู่ค่อนข้างมาก
เจดีย์แบบคุปตะแท้ๆน่าจะเป็นรูปเจดีย์ขนาดเล็กที่พบยังพุนพิน ที่ควนสราญรมย์นั้น หรือเจดีย์ดินเผาที่พบยังยะรัง ปัตตานี ซึ่งน่าจะปัดพ้นไปด้วยเป็นแบบอย่างของคุปตะที่เก่ากว่าศิลปะของศรีวิชัยอันควรจะเป็นแบบแผนของศิลปะปาละเท่านั้น