สถูปเจดีย์ในยุคสมัยอาณาจักรล้านช้าง

 บทบาทของศิลปะอาณาจักรล้านช้าง มิได้เป็นที่รู้จักกันดีเท่าไรนักในดินแดนสยาม ด้วยอาณาจักรแห่งนี้ไม่ได้ติดต่อกับกรุงศรีอยุธยาเท่าไรนัก เพราะมีแม่น้ำโขงคั่นอยู่ อย่างไรก็ดีแบบสถูปเจดีย์ของล้านช้างข้ามมาปรากฏเกลื่อนตาในดินแดนของประเทศไทย (เราได้พบเจดีย์แบบล้านช้างหรือที่เรียกว่าเจดีย์ลาว ก็เฉพาะภาคอีสานของไทย ส่วนที่อาณาจักรเชียงใหม่ไม่ปรากฏ แม้ว่าสมัยหนึ่งเชียงใหม่จะถูกปกครองโดนพระเจ้าไชยเชษฐาธิราชกษัตริย์ที่มาจากล้านช้างก็ตาม)เพราะว่าดินแดนภาคอีสาน หรือตะวันออกเฉียงเหนือของไทยบางส่วนก็เคยอยู่ภายใต้อิทธิพลขิงล้านช้างมาก่อน ดังเช่น เวียงคุก และอีกหลายท้องที่ กรุงศรีอยุธยากับอาณาจักรล้านช้างได้มีข้อตรงลงไม่รุกรานกัน และมีการแบ่งเขตแดนที่จังหวัดเลย ณ บนยอดเขาที่นั่นได้สร้างเจดีย์ศรีสองรักษ์เป็นการแบ่งเขตไม่ล่วงล้ำกัน แม้เหตุการณ์จะอยู่ในแผ่นดินพระมหาจักรพรรดิ์ แต่เมื่อตั้งสัตย์ปฏิญาณกันแล้วได้สร้างเจดีย์ศรีสองรักษ์เป็นองค์พยาน เจดีย์นั้นกลับเป็นเจดีย์แบบล้านช้าง คือเจดีย์แบบพระธาตุพนม เพียงแต่พระธาตุพนมเป็นทรงแจกันสูง แต่เจดีย์ศรีสองรักษ์นั้นมีฐานและทรงเตี้ยกว่า (เจดีย์พระธาตุศรีสองรักษ์ เป็นแบบล้านช้างแบบหนึ่งเป็นลักษณะที่แท้ เช่นเดียวกับเจดีย์วัดเขียวค่อมละเจดีย์พระธาตุขามแก่นส่วนพระธาตุพนมซึ่งสร้างเป็นฐานสี่เหลี่ยมสูงสองชั้น ยอดเป็นทรงแจกันแบบเจดีย์เขียวค่อมนั้น เป็นเจดีย์เก่าสมัยทวารวดีที่ถูกดัดแปลงมาเป็นเจดีย์ล้านช้าง ฐานสองชั้นที่เป็นฐานสี่เหลี่ยมสูงซ้อนกันนั้น ก่อด้วยอิฐไม่สอปูนแนบกันสนิท และมีหลักฐานรูปนูนต่ำ ที่ทั้งสี่ด้านใช้ประกอบเป็นเสากลมแบบสถาปัตยกรรมคุปตะ เมื่อเจดีย์นี้ล้มพังทลายลงมา ปรากฏว่าส่วนที่หักแค่ครึ่งองค์ถูกมาก่อเสริมภายหลังโดยช่างล้านช้างลักษณะเจดีย์ดั้งเมของเจดีย์แบบนี้จะดูได้จากเจดีย์วัดพระธาตุ ที่เวียงจันทร์ อันเหมือนกับเจดีย์วัดเขียวค่อม ในฝั่งนครพนมของเรามาก)

 เจดีย์สองรักษ์ รูปทรงเหมือนเจดีย์ขามแก่นที่ขอนแก่น เจดีย์เขียวค่อมที่อุดรธานี และเจดีย์อีกจำนวนมาในดินแดนแถบนั้น
 ยังมีเจดีย์อีกแบบหนึ่งของอาณาจักรล้านช้างซึ่งอยู่ร่วมสมัยกับกรุงศรีอยุธยา ในแผ่นดินพระเจ้าไชยเชษฐาธิราชเป็นเจดีย์เหลี่ยมย่อมุม มีเรือนธาตุและมีซุ้มจระนำประดิษฐานพระยืนในซุ้ม เจดีย์เหล่านี้จะปรากฏจำนวนมากที่เวียงคุก จ.อุดรธานี (และก็พบอยู่บ้างที่จังหวัดแพร่ ดังเช่นเจดีย์วัดชุม เป็นลักษณะแบบเชียงใหม่ เช่นเจดีย์ทรงสูงมีห้องเจดีย์ที่วัดโลกโมลี ผสมกับเจดีย์พระธาตุบังพวนของล้านช้าง)

 เจดีย์ที่เวียงคุกเป็นเจดีย์ของกรุงศรีสัตนาคนหุตที่เป็นแบบแพร่หลายพร้อมๆ กับกรุงศรีอยุธยา ในสมัยนั้นนิยมสร้างเจดีย์ย่อมุมสิบสองมีซุ้มจระนำ ดังเช่นเจดีย์ศรีสุริโยทัย เจดีย์วัดญาณเสน และเจดีย์ภูเขาทอง เป็นต้น เจดีย์สี่เหลี่ยมย่อมุมสิบสองที่อยุธยาเป็นแบบ เรียบๆ ง่ายๆ แต่แบบของเจดีย์สี่เหลี่ยมฐานสูงมีซุ้มจระนำไว้พระพุทธรูปแบบล้านล้านช้าง ได้กลายเป็นแบบอันทันสมัย และโดนข้อเท็จจริงนั้น เจดีย์แบบนั้นงามเสียกว่าเจดีย์อยุธยาด้วยซ้ำไป เพียงแต่ว่าสายวิวัฒนาการของล้านช้างนั้นเนิ่นนาน ค่อยเป็นค่อยไป มิได้เปลี่ยนหรือวิวัฒนาการแบบเปลี่ยนอย่างวูบวาบดังเช่นในอยุธยาเช่น พระเจดีย์พระธาตุบังพวนกับพระเจดีย์เวียงคุก โดยรูปแบบมิได้แตกต่างกันนัก แต่ก็มีจุดวิวัฒนาการห่างกั่นไกล พระธาตุสามหมื่นก็อีกแบบหนึ่งที่แสดงถึงบทบาทของศิลปะลาวที่มีความเป็นตนของตนองอย่างเต็มที่
 

พระธาตุกุดจอบ เป็นแบบของเจดีย์รุ่นหลัง คือเป็นทรงง่ายๆ ไม่วิจิตรพิสดาร ส่วนใหญ่ก็เป็นรูปสี่เหลี่ยมเจดีย์แบบนี้อยู่ร่วมสมัยกับเจดีย์แบบเชียงใหม่รุ่นหนึ่งซึ่งอยู่ทางประทางประตูช้างเผือกหลังตลาด บางทีลาวอาจจะนำแบบอย่างไปจากเชียงใหม่ก็ได้ พระพระเจ้าไชยเชษฐาธิราชก็ทรงครองราชย์ในเชียงใหม่แล้วก็เสด็จไปครองราชย์ที่ลาว ได้ครองสองเมือง ศิลปะสมัยนั้นจึงถ่ายเทถึงกันโดยสะดวก
 

เจดีย์รุ่นไชยาเชษฐา นอกจากที่เวียงคุก ยังพบที่สำคัญอื่นๆ คือ เจดีย์รายที่วัดพระธาตุบังพวน ต.ดอนหมู อ.เมือง จ.หนองคาย เจดีย์แบบนี้จะพบมากที่อีสานแบบที่เด่นตาคือพระธาตุก่องข้าวน้อย จ.ยโสธร และพระธาตุกุดจอบ เป็นต้น

 ส่วนแบบที่มาจากวัดเขียวค่อม อันเป็นแบบเดียวกับพระธาตุพนม ลักษณะเก่าที่สุดอยู่ที่เจดีย์พระธาตุขามแก่น ต่อมาก็เป็นสถูปวัดศรีวิชัย จ.เพชรบูรณ์ พระธาตุตูมมณีที่หล่มสัก จ.เพชรบูรณ์ เจดีย์แบบนี้ทรงเหมือนที่ล้านช้าง
 

ส่วนเจดีย์แบบพระธาตุพนม คือแบบพระธาตุตูมมณี จ.เพชรบูรณ์นั้น เป็นเจดีย์ทรงสูงแบบเดียวกับพระธาตุพนม ดังเช่นพระธาตุศรีแก้ว พระธาตุเชิงชุม พระพุทธบาทบัวบก เป็นแบบที่นิยมกันมากแถบอีสาน รวมทั้งพระธาตุเรณูนครกับพระธาตุเอิ้นปลา เป็นต้น

 เจดีย์แบบล้านช้างรุ่นหลัง เป็นเจดีย์รุ่นเดียวกับสมัยอยุธยาตอนปลาย ย่อมุมยี่สิบ ทำเป็นสองชั้น ระฆังกลมเล็ก พบมากในอีสาน เมื่อพวกลาวอพยพมาสู่พนมสารคาม จ.ฉะเชิงเทรา ก็ได้เอาแบบมาสร้างด้วย คือเจดีย์วัดมหาเจดีย์ (วัดนอก) เป็นเจดีย์ก่อด้วยเทคนิคเก่า แม้จะสร้างรุ่นใหม่ก็ก่ออิฐไม่สอปูนทรงวิจิตรพิสดารแบบเดียวกับอยุธยาตอนปลาย เพียงแต่คนละรูปแบบเท่านั้น