สถูปเจดีย์ในยุคสมัยลพบุรี

 อันสถูปสมัยลพบุรี ถ้าจะค้นหาประจักษ์พยานในด้านองค์พระสถูปโดยแท้นั้นไม่มี แต่มีหลักฐานปรากฏที่สถูปสำริดอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ อู่ทอง ทำให้เห็นเค้าเงื่อนสถูปสมัยลพบุรี ซึ่งน่าจะเป็นพุทธศาสนาแบบมหายาน ระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๙ อันเป็นสมัยที่ศิลปะขอมแพร่หลายเข้ามาในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ประชาชาติต่างๆ และชนพื้นเมืองแถบนี้เอาย่างโดยลอกแบบกลายเป็นศิลปะลพบุรีไปทั้งพระพุทธรูป พระสถูปเจดีย์และลวดลายต่างๆ

 สถูปสำริดสมัยลพบุรี เป็นแบบระฆังกลม แต่ตั้งเป็นทรงกระบอก มีสายรัดกลางระฆังและมีลายดอกจันทร์สี่ทิศคล้ายเจดีย์สมัยเชียงแสน เช่น เจดีย์เชียงยัน เจดีย์วัดป่าสัก เป็นต้น อันอยู่ในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ เหมือนกัน ใต้ระฆังเป็นดอกบัว ใต้ลงไปเป็นองค์เจดีย์สี่เหลี่ยมไม่ย่อมุม ฐานปัทม์สี่เหลี่ยมก็ไม่ย่อมุม มีเจดีย์ บริวารเล็กๆอยู่มุมสี่ทิศ ลายหน้ากระดานและท้องกระดานบัวบ่งว่าเป็นศิลปะเลียนแบบศิลปะของขอมอย่างชัดเจนสถูปแบบนี้ไม่มีบัลลังก์ แต่มีบัวลูกแก้วรองรับรูปหม้อน้ำและยอดเป็นกรวยแหลมสั้นๆพระพุทธรูปประทับนั่งมีรัศมีอยู่ที่กลางองค์สี่เหลี่ยมด้านละ ๓ องค์ รวม ๑๒ องค์น่าจะเป็นอดีตพระพุทธเจ้าตามลัทธิมหายาน และใช้ปางมารวิชัย เป็นที่น่าสังเกตว่าสมัยคุปตะรุ่นหลังและปาละรุ่นแรก ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๖ มักใช้พระยืน แต่ถ้าเป็นรุ่นหลังคือพระพุทธศตวรรษที่ ๑๗ ลงมาจะเป็นพระที่นั่งปางมารวิชัย

 เจดีย์สำริด สมัยลพบุรีอีกองค์หนึ่งอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร เป็นเจดีย์ที่น่าศึกษาค้นคว้าอย่างยิ่ง เป็นเจดีย์องค์แปดเหลี่ยม มีพระนั่งแปดทิศ ระฆังกลมเป็นทรงกระบอก ใต้ระฆังมีบัว เหนือระฆังเป็นบัวลูกแก้วและยอดเป็นกรวยแหลมแบบเจดีย์วัดมหาธาตุ สรรค์บุรีไม่ผิดเพี้ยน องเจดีย์แปดเหลี่ยมลงมาตลอดถึงฐาน คือใต้พระลงไปเป็นบัวคว่ำบัวหงาย เป็นเจดีย์ที่น่าสนใจอย่างมาก เจดีย์สำริดองค์นี้ว่าถึงอายุก็คงจะราวพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๗ หรืออาจจะเป็นแบบบายนโดยตรง แต่เป็นแบบบายนของกลุ่มนับถือขอมอยู่ ได้เอาแบบเจดีย์ละโว้ผสมกับศิลปะขอมคือเอาลวดลายแบบขอมมาใช้เฉพาะลวดลาย แต่องค์เจดีย์ก็ยังคงได้แบบที่ลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาใช้กันอยู่ คือ เจดีย์กลมทรงสูงแบบวัดแก้ว สรรค์บุรี และแบบวัดพระรูปที่สุพรรณบุรี เป็นต้น (สถูปเจดีแบบวัดแก้ว สรรค์บุรี และวัดพระรูป สุพรรณบุรี โดยลักษณะดูเผินๆก็เหมือนสถูปแบบอู่ทองสุพรรณภูมิทั่วไปนั้น ด้วยเป็นศิลปะร่วมสมัยกันแบบแผนคล้ายกัน คือมีฐานล่างสี่เหลี่ยม องค์เจดีย์แปดเหลี่ยม ระฆังกลม บัลลังก์แปดเหลี่ยมข้างในเจดีย์กลวง และการก่ออิฐไม่สอปูน เป็นการก่ออิฐสอดินหรือสอด้วยยางไม้แนบสนิท วิธีการก่อสร้างแบบนี้เป็นเทคโนโลยีร่วมสมัย ซึ่งไม่ว่าจะเป็นศิลปะลพบุรี อู่ทอง และอโยธยา รวมทั้งสุโขทัย ก็จะก่ออิฐไม่สอปูนทั้งสิ้น และส่วนใหญ่การเรียงอิฐก็ใช้แบบ อิงลิช บอนด์ คืออิฐหน้ายาวกับหน้าตักสลับกันคนละแถว
 การที่สถูปเจดีย์แบบลพบุรีทำตามอย่างศิลปะร่วมสมัยของอู่ทองและอโยธยานั้น ก็เพราะว่าสมัยบายนของขอมนั้นไม่มีสถูปเจดีย์ มีแต่ปรางค์ เพราะว่าพุทธศาสนามหายานของขอมได้เปลี่ยนจากศาสนาพราหมณ์ที่เคยนิยมนับถือกันมาหลายชั่วอายุคนแล้ว มีการใช้ปรางค์เป็นเทวาลัยและศาสนาสถาน เมื่อเปลี่ยนเป็นพุทธศาสนามหายาน ขอมจึงใช้ปรางค์ศิลปะของตนมาเป็นแบบแผนสถานของตนดังเช่นพระปรางค์สามยอด ลพบุรี ปรางค์ปราสาทเมืองสิงห์ กาญจนบุรี ปรางค์กำแพงแลง เพชรบุรี และปรางค์วัดพระพายหลวง ในลสุโขทัย เป็นต้น เจดีย์ลพบุรีนั้นแท้จริงก็เป็นเจดีย์ของพุทธศาสนามหายานของกลุ่มชนชาติไทยในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา สมัยก่อนกรุงศรีอยุธยานั้น )

 อาณาจักรนครหลวงของขอม เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ ขณะเมื่อความนิยมพุทธศาสนามหายานของที่นี่รุ่งเรื่องอย่างสุดขีด แต่ศิลปวัฒนธรรมพุทธศาสนามิได้ติดตามเข้ามาด้วย เมื่อขอมจะสร้างพุทธสถานก็เอาแบบอย่างศิลปะของลัทธิฮินดูเคยนิยมนับถือมาก่อนนั้นเองเหตุนี้ถ้าผู้มิได้สังเกตมาก่อนก็อาจจะไขว้เขวไปได้ ดังเช่นปราสาทบายนซึ่งสร้างในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ปราสาทบายนนี้อยู่ในกลุ่มปราสาทรุ่นเก่าของนครหลวงเป็นจำนวนมาก รวมทั้งนครวัดซึ่งอยู่ห่างออกไปไม่ไกลกันนัก สมัยที่นครธมจมอยู่ในป่า นักปราชญ์ทางโบราณคดีชาวฝรั่งเศสต่างก็พิศวงงงงวย เพราะทำด้วยศิลาแลงและมีต้นไม้คลุม เลยเข้าใจผิดว่าเก่ากว่านครวัด ที่จริงภายหลังเมื่อขุดแต่งโบราณสถานแล้วและได้อ่านจารึกพร้อมกับสอบทานอย่างละเอียด จึงได้ความว่าโบราณสถานที่บายนนั้น แท้จริงคือพุทธสถานที่สร้างในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๗๕๐) และรูปยอดปรางค์เป็นคนหลายเศียรก็คือ พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร เทวดาฝ่ายพุทธมหายานมิใช่หน้าพระพรหม อันเป็นเทวดาพราหมณ์ดังที่เข้าใจกัน ด้วยรัชกาลนี้พุทธหายานโดยเฉพาะอย่างยิ่งมนตรยานหรือวัชรยาน กำลังรุ่งโรจน์มากและแพร่อิทธิพลทั่วไปทุกหนทุกแห่งรวมทั้งในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาด้วย อันปรากฏในศิลปะอู่ทองหรืออโยธยานั้น แต่นครในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น สรรค์บุรี ลพบุรี อยุธยา ฯลฯ เหล่านี้ซึ่งอยู่ในสมัยนครอโยธยากำลังรุ่งโรจน์ ที่สุพรรณบุรีนครสุพรรณภูมิอันอยู่ร่วมสมัยกับบายน ต่างก็มีศิลปะของตนอยู่แล้วเช่น สถาปัตยกรรมและสถูปเจดีย์แบบปาละทรงสูงระฆังกลม แต่ที่นครหลวงนั้นอาจฉุกระหุกด้วยไม่เตรียมตัวมาก่อน แม้นครหลวงจะมีการนับถือพุทธศาสนาบ้างบางระยะ แต่ส่วนใหญ่ก็เป็นพราหมณ์ ดังนี้ที่นครธมจึงเห็นปราสาทแบบพราหมณ์ แบบที่ขอมเคยสร้างแต่ดัดแปลงเสียบ้างและทำยอดหลายเศียรเป็นพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร สถานที่อันเรียกว่าอโรคยาศาลซึ่งน่าจะเป็นโรงพยาบาลหรือวัดก็แปลกตามาก ได้พบที่กู่สันตรัตน์ในมหาสารคาม ปรางค์กู่ในชัยภูมิ ปราสาทกำแพงน้อยที่ศรีสะเกษและกู่ฤๅษี ฯลฯ สถาปัตยกรรมแบบนี้ คือ ทำพื้นที่เป็นเนินสูงไม่มากนัก มีกำแพงสูงล้อมรอบ มีซุ้มประตูตรงหน้า มีปรางค์ใหญ่อยู่ด้านหลังติดกำแพงและมีอาคารขนาดย่อมอยู่ทางขวามือยืดไปด้านหน้า อาณาบริเวณไม่สู้กว้างนัก กว้างยาวไม่เกิน ๑๐๐ เมตร ก่อด้วยศิลาแลง ภายในกู่ศิลาแลงกลวงเป็นพุทธสถานแบบบายนในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ อย่างแน่นอน เราไม่พบเจดียสถานที่อโรคนาศาลนี้หรือที่แห่งใดๆ พบแต่รูปสถูปในรูปพระพิมพ์สำริดขนาดใหญ่นูนสูงมีพระตรีกายเป็นพระทรงเครื่องปางสมาธิในเรือนแก้ว สมัยลพบุรี เบื้องหลังเห็นสถูปทรงสูงระฆังรูปทรงกระบอก เหนือระฆังเป็นบัวลูกแก้ว เหนือขึ้นไปเป็นกรวยยอดแหลมครอบ แบบเดียวกับยอดพระบรมธาตุเจดีย์ที่ชัยนาท เจดีย์แบบนี้เราไม่พบในดินแดนเขมรหรือนครหลวงของขอมโบราณเลย บางทีอาจจะมีแต่บัดนี้ไม่เหลือซากใดๆให้เห็นเลย

 รูปสถูปทองคำที่ถ่ายลงหนังสือพิมพ์ เมื่อครั้งที่พระบรมธาตุปรางค์ เมืองพิชัย พังทลายลงมาและมีการลักลอบขุดกรุกัน ทางวัดจึงขนเอาสมบัติในกรุงมาเก็บไว้ที่วัด พบเจดีย์ทองคำบรรจุพระบรมธาตุในกรุเป็นรูปเจดีย์ทองคำบรรจุพระบรมธาตุในกรุเป็นรูปเจดีย์ปาละทรงกลม ใต้ระฆังเป็นบัวคว่ำบัวหงายรัดอยู่ เหนือระฆังไม่มีบัลลังก์(เจดีย์แบบทรงกลมไม่มีบัลลังก์นี้ จะปรากฏเก่าแก่ก่อนกรุงศรีอยุธยาทั่วไป เช่นเจดีย์คู่ข้างวิหารหลวงวัดมหาธาตุสุพรรณบุรี และเจดีย์เก่าของหริภุญไชยแบบปาละที่วัดเชียงยัน (วัดแม่ครัว) ที่ช้างวัดพระธาตุหริภุญไชย เป็นต้น
แต่จะมีบัวลูกแก้วเป็นฉัตรขึ้นไปสังเกตยอดสุดเหนือบัวลูกแล้วทำเป็นกรวยปรายแหลมแบบเจดีย์โลหะละโว้ และยอดพระบรมธาตุที่ชัยนาทเป็นต้น ส่วนนี้สมัยต่อมาน่าจะเรียกว่าปลี แล้วมียอด มีลูกแก้วต่อขึ้นไปยังข้างบน

 พระปรางค์มหาธาตุ เมืองพิชัย เป็นอิฐ เหนือพิชัยขึ้นไปมีปรางค์พระศรีรัตนมหาธาตุ เมืองสวรรคโลกใต้ศรีสัชนาลัยลงมาเล็กน้อย ตรงนั้นเรียกว่าเมืองเชลียงเก่าปรางค์ประจำเป็นหลังของวัด ปรางค์แบบนี้รับแบบมาจากลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาทางภาคใต้ เช่น เพชรบุรี ราชบุรี ละโว้ อโยธยา และสุพรรณภูมิ เป็นต้น (รวมทั้งวัดพระพายหลวงที่สุโขทัยด้วย ดูเหมือนว่าที่สุโขทัยศรีสัชนาลัย จะมีปรางค์แบบก่อนกรุงศรีอยุธยาเพียงสององค์เท่านั้นและจากการพิจารณารูปแบบแล้ว พระปรางค์ก่อด้วยศิลาที่วัดพระพายหลวงน่าจะเก่ากว่า ด้วนเป็นปรางค์รุ่นอโยธยาแบบเดียวกับพระปรางค์วักมหาธาตุ ลพบุรี ส่วนที่ศรีสัชนาลัยหรือเชลียงนั้น ลักษณะทรงปรางค์สูงชะลูดขึ้นและมีฐานสูง บ่งว่ารุ่นหลังกว่า ทั้งส่วนประกอบ เช่นซุ่มประตูกำแพงแก้ว มีรูปสลักศิลา นางรำ และส่วนอื่นๆระบุว่าเป็นศิลปะหลังจากบายนเล็กน้อย)

การสร้างปรางค์ของประเทศภาคกลางเป็นของก่อนกรุงศรีอยุธยาแต่อยู่สมัยอโยธยาและสุพรรณภูมิ ร่วมสมัยกับบายนก่อนกรุงสุโขทัยเล็กน้อย ถ้าจะประมาณก็อยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ อันตรงกับสมัยบายนของขอม สมัยนี้พุทธตันตริกมหายานแบบวัชรยานคงจะแพร่หลายเต็มที่ ให้สังเกตบนยอดปรางค์ที่เรียกว่า ฝักเพกาหรือตรีศูลนั้น ที่จริงเดิมน่าจะเป็นวัชระอันมีความหมายถึงวัชรยาน และฝักเพกานั้นก็รูปคล้ายวัชระเพียงแต่ถ่ายออกไปแต่ละแตกกิ่งก้านหลายช่อเท่านั้น ยอกเป็นปรางนั้นเพื่อให้สมกับว่าพุทธมหายานรุ่นนี้นับถือพระโพธิสัตว์นับถือฤทธิ์เดชด้วยมีการใช้คาถาอาคมจึงเรียกกันว่ามนตรยาน  พระพุทธรูปสมัยอู่ทองนั้นถ้าเราสังเกตว่าพระพักตร์จะเคร่งเครียดคล้ายกับผู้ที่เคร่งในญาณและในคาถาอาคม พระพุทธรูปแบบพระพักตร์สี่เหลี่ยมนี้เราจะพบทั่วไป เช่นพระประธานในวิหารหลวง วัดธรรมิกราช สมัยพระยาธรรมมิกราชา โฮรสพระเจ้าสายน้ำผึงสมัยเมื่อยังเป็นนครอโยธยาอยู่ ที่กลางพระนครศรีอยุธยาปัจจุบันนี้ พระนอนปูนปั้นที่หน้าเจดีย์ใหญ่วัดพระรูปสุพรรณบุรี พระยืนปูนปั้นในซุ่มปรางค์ วัดสองพี่น้อง สรรค์บุรีเป็นประจักรมิได้อยู่ที่ไหน แท้จริงก็อยู่ตามนครต่างๆของชนเผ่าไทย ซึ่งนครเหล่านี้มีหลักฐานประจักษ์พยานของศิลปะและโบราณวัตถุสถานว่ามีมาก่อนกรุงศรีอยุธยาศิลปะอู่ทองก็คือตัวแทนของศิลปะก่อนสุโขทัยก่อนอยุธยานั่นเอง

 ส่วนศิลปะสุโขทัย โดยเฉพาะงานประติมากรรมที่อ่อนหวานชดช้อย ก็เพราะอยู่ในหุบเขาอันมีเส้นภูเขาสวยงามอ่อนโยน ส่วนอยุธยานั้นเป็นเมืองอยู่ในแวดล้อมโล่งๆหากฤดูน้ำหลากก็จะแวดล้อมด้วยทะเลอีกประการหนึ่งอยุธยาเป็นเมืองอยู่ใกล้ชายทะเลมีการติดต่อกับต่างชาติภาษามากมาย ศิลปะอยุธยาจึงระคนเคล้ากันกับหลายชาติ มีการแปรไปอยู่เสมอ ดังเช่น สมัยลพบุรี อันเป็นยุคสมัยที่อยู่ร่วมกับศิลปะบายนทางขอมก็ยังเป็นปัญหาว่าจะอยู่ก่อนศิลปะอโยธยาหรือหลังกันแน่ ด้วนพระพุทธรูปสมัยอโยธยาจำหลังศิลาขนาดหึมาบงชิ้นเหลือแต่พระเศียรที่วัดมหาธาตุ อยุธยานั้น บางชิ้นเราเห็นแนวพระขนงอยู่ชิดกันเป็นเส้นเดียว แต่โค้งหย่อนลงตรงหน้าเป็นแบบเดียวกับพระพุทธรูปสมัยทวารวดีน่าจะเป็นได้ว่าพระพุทธรูปแบบนี้สมพงศ์กับแบบปาละของอินเดีย แล้วมาผสานกับความคิดของทวารวดียุคปราบที่เจริญอยู่ก่อนแล้ว งานปติมากรรมยุคนี้น่าจะเป็นของรุ่นเดียวกับพระเจดีย์แปดเหลี่ยม ฐานสี่เหลี่ยม ระฆังกลมทรงสูง แบบวัดแก้ว สรรค์บุรี และวัดใหญ่ชัยมงคลอยุธยา เป็นต้น และแม้ฐานเจดีย์ใหญ่สี่เหลี่ยมที่วัดนครโกษา ข้างศาลพระกาฬ ลพบุรีก็เป็นเจดีย์แบบเดียวกันนี้ส่วนพระพุทธรูปอู่ทองพระพักตร์เหลี่ยมอันปรากฏที่ซุ้มปรางค์วัดสองพี่น้อง สุพรรณบุรี ปรางค์แบบนี้เราได้พบที่ปรางค์บริวารในวัดมหาธาตุ ลพบุรี และปรางค์วัดมหาธาตุ สรรค์น่าจะเป็นรุ่นหลังเจดีย์ใหญ่ วัดแก้วสรรค์ แน่นอน ด้วยเหตุผลคือ

 ๑. พระพุทธรูปที่พบที่วัดแก้ว ทำด้วยศิลา แม้พบที่วัดนครโกษาก็ทำได้ด้วยศิลาทั้งสิ้น อย่างที่วัดนครโกษาตรงหน้าฐานสถูปทิศตะวันออก พบพระศิลาหลายองค์แข้งคมและที่พบพระศิลารอบปรางค์พระมหาธาตุ ราชบุรีก็แข้งคม แสดงว่าอยู่ร่วมสมัยบายน (พ.ศ. ๑๗๒๔-๑๗๖๒) ซึ่งสมัยบายนนั้น ส่วนใหญ่ก็เป็นพระจำหลักศิลา ที่จะทำงานสำริดขนาดใหญ่ไม่ค่อยพบ มักจะพบงานชิ้นเล็กๆ

 ๒ พระพุทธรูปแบบอู่ทองหน้าสี่เหลี่ยมที่เลียนพระขอมนั้น เราไม่พบจำหลักศิลาเลยพบพระนอนที่วัดพระรูป สุพรรณบุรีอันอยู่ในสมัยสุพรรณภูมิก็เป็นพระปูนปั้น หน้าเป็นแบบอู่ทองรุ่นหนึ่งชัดเจน และพบที่ซุ้มปรางค์วัดสองพี่น้อง ในสรรค์บุรีก็ปูนปั้นอีก แต่พระรุ่นนี้ส่วนใหญ่จะเป็นพระสำริดอันมีอยู่จำนวนมากในพระระเบียง วัดพระเชตุพนฯ น่าเสียดายว่า การรวบรวมพระพุทธรูปเก่าแก่จากที่ต่างๆ ในสมัยรัชกาลที่ ๑ นั้นมิได้ทำบัญชีว่าองค์ใดนำมาจากที่ใดบาง ถ้าได้ทำบัญชีไว้ ความจริงก็คงจะปรากฏ และบางทีพระเหล่านี้อาจนำมาจากอยุธยาหรือสิงห์บุรี ลพบุรีนี่เอง ด้วยเป็นศิลปะอโยธยารุ่นหลังย่อมจะมีอยู่ตามเมืองสำคัญของอโยธยานั้น เพราะเทคนิคการหล่อพระพุทธรูปขนาดใหญ่นั้น เข้าใจว่าเพิ่งจะเกิดต่อจากสมัยบายนลงมาจนปรายพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ดังจะเห็นว่าเศียรพระพุทธรูปพระประธานพระวิหารหลวงวัดธรรมมิกราชสร้างในสมัยพระยาธรรมิกราช พระราชโอรสพระเจ้าสายน้ำผึ้ง อันพรรณนาไว้ในพระราชพงศาวดารเหนือ เป็นเศียรขนาดใหญ่ เดี๋ยวนี้อยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติเจ้าสามพระยา พระสำริดองค์นี้จะต้องใหญ่โตมากเมื่ออยู่เมืองครบองค์ (องค์ถูกทำลายโดยนักขุดคุ้ยสมัยหลังกรุงแตก หลอมเอาโลหะไปขายต่างประเทศ) ต่อมาในสมัยอโยธยาตอนปลายก็มีหลักฐานว่าพระพุทธรูปวัดพนัญเชิง ซึ่งเศียรมหึมาพอๆกับวัดธรรมิกราช พระพุทธรูปองค์นี้แม้จะอยู่ในสมัยอโยธยาตอนปลาย (ด้วยพงศาวดารฉบับหลวงประเสริฐบอกว่าสร้างก่อนกรุงศรีอยุธยา ๒๖ ปี) สมัยอยุธยาต่อมาไม่มีพระศิลาเสียแล้วเป็นพระปูนปั้นและพระหล่อสำริด แม้สุโขทัย เชียงใหม่ก็สร้างเป็นพระปูนปั้น พระสำริด ไม่มีศิลาเลย ด้วยอยู่ร่วมสมัยกัน

 ๓. ปรางค์ใหญ่ เช่น วัดมหาธาตุ ลพบุรี วัดมหาธาตุ ราชบุรี สุพรรณบุรี ล้วนเป็นของก่อสร้างก่อนกรุงศรีอยุธยาทั้งสิ้น ด้วยแบบแผนเป็นแบบเดียวกับวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ สวรรคโลก และปรางค์ที่วัดมหาธาตุ เมืองพิชัย ซึ่งพังลงมา ทางวัดได้ขุดพบเจดีย์ทองคำบรรจุพระบรมสารีริกธาตุเป็นเจดีย์แบบปาละเป็นของรุ่นก่อนกรุงศรีอยุธยา ปรางค์รุ่นนี้ใช้อิฐพิเศษขนาด ๓๐ x ๑๕ x ๖ หรือ ๗ ซม. ก่อแบบสนิท ไม่สอปูน แต่สอด้วยยางไม้กับมโนศิลา ระบบการเรียงอิฐก็พิเศษแตกต่างกับสมัยกรุงศรีอยุธยา

 ปรางค์สมัยนี้ น่าจะอยู่ร่วมสมัยกับบายนของขอมโดยชนชาติในกลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยารับแบบเข้ามาดัดแปลงโดยเอาแบบปรางค์อันมีมาแต่สมัยทวารวดีเดิมเป็นหลัก การที่ต้องสร้างพระมหาธาตุเป็นปรางค์ แทนที่จะทำเป็นเจดีย์แบบเจดีย์ของชนเผ่าไทยในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาหรือแบบอโยธยารุ่นแรก (พุธศตวรรษที่ ๑๗) ก็เพราะว่าอยู่ในอิทธิพลร่วมสมัยกับบายน ซึ่งสมัยกับบายนรัศมีแรงกล้าและเป็นศูนย์กลางพุทธมหายานแบบวัชรยานและมนตรยาน  นครต่างๆ ซึ่งด้วยอิทธิพลกว่าจำต้องเอาอย่าง  แต่ผู้รู้ศิลปะย่อมรับว่าปรางค์ไทยกับปรางค์ขอมนั้นแตกต่างกันไกล โดยเอาปรางค์ของขอมสมัยบายนมาเทียบกับปรางค์ไทยรุ่นเดียวกัน จะเห็นว่าแบบแผนแตกต่างกันมากในยุคสมัยนี้เป็นสมัยของความมืดมนของศิลปะในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เพราะแม้ว่าเราจะมีศิลปวัตถุมากมายเกลื่อนกล่น แต่เรายังขาดการศึกษาและวินิจฉัยกันอย่างรอบคอบและเพราะว่าพงศาวดารถูกฉีกขาดหายไปไม่มีใครบันทึกไว้เลย นอกจากพระราชพงศาวดารเหนือ ซึ่งท่านผู้รู้เห็นว่ายังจะต้องชำระสะสางกันอีกมาก