สถูปเจดีย์ในยุคสมัยกรุงรัตนโกสินทร์

 เป็นเจดีย์แบบย่อมุมยี่สิบ และย่อมุมสิบสองเลียนแบบมาจากสมัยอยุธยาทุกอย่าง ดังเช่นเจดีย์ย่อมุมยี่สิบที่วัดโพธิ์ คือเจดีย์ศรีสรรเพชญ์ดาญาณ และอีกสามองค์ ซึ่งสร้างขึ้นในแบบแผ่นศิลปะอยุธยา บรรดาสถูปเจดีย์ขนาดย่อมที่วัดโพธิ์ ทุกองค์ล้วนเป็นเจดีย์เหลี่ยมแบบอยุธยาตอนปลายทั้งสิ้น

 แบบแผนเจดีย์รัชกาลที่ ๑ ที่เห็นชัดคือ เจดีย์ทองในมณฑป หน้าอุโบสถและวิหาร วัดมหาธาตุ กรุงเทพมหานคร กับเจดีย์ท้ายอุโบสถนอกพระระเบียง วัดปทุมคงคา (ด้านติดกับเมรุปัจจุบัน) จัดว่าเป็นกลุ่มเจดีย์สมัยรัชกาลที่ ๑ ที่รูปร่างสง่าและสวยงามมาก ไม่อ่อนแอและเรียวแหลมแบบเจดีย์วัดแก้วไพฑูรณ์ (บางประทุนใน) ซึ่งเป็นสมัยอยุธยาตอนปลาย กล่าวคือยังแสดงถึงลักษณะองอาจแบบทหาร หรือที่แท้ก็คือตัวแทนของจิตใจผู้คนในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นที่ร่วมกันกู้อิสรภาพจากพม่าทำสงครามนองเลือดกับพม่าข้าศึกมานับไม่ถ้วน ร่วมกับกองทัพอันเกรียงไกรของพระบาทสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชมาแล้วอย่างโชกโชน แม้ในราชการที่ ๑ ก็ต้องทำสงครามใหญ่หลายครั้ง จนจิตใจผู้คนยุคนี้แกร่งเกล้าขึ้น
 

สมัยรัชกาลที่ ๓ เจดีย์ย่อมุมยี่สิบแปดได้สร้างอย่างแพร่หลายดังเช่น เจดีย์วัดอินทรารามและเจดีย์หน้าอุโบสถวัดนางนอง กรุงเทพฯ เป็นต้น เป็นเจดีย์ทรงผายที่ฐานและใหญ่โตขึ้น แสดงถึงอำนาจราชศักดิ์ในสมัยนั้น
 

สมัยรัชกาลที่ ๓ เกิดแบบแผนนิยมสร้างปรางค์ขึ้นอีก ดังเช่น การสร้างปรางค์เป็นหลักของวัดที่วัดสามปลื้ม (วัดจักรวรรดิ์ราชาวาส) ปรางค์หน้าวัดเลียบ (วัดราชบูรณะ) ปรางค์ที่หน้าอุโบสถวิหารวัดอัปสรสวรรค์และปรางค์หน้าอุโบสถวัดหน้าวิหาร วัดนางชี ปรางค์สมัยรัชกาลที่ ๓ นี้ (ปรางค์สมัยราชกาลที่สามนั้นส่วนใหญ่มักจะนิยมสร้างหน้าวัด เช่น หน้าวัดระหว่างพระอุโบสถกับพระวิหาร และมักจะประดับด้วยกระเบื้องเคลือบ ดังเช่น พระปรางค์วัดจักรวรรดิราชาวาส และวัดนางชี เป็นต้น ผิดกับระบบการสร้างปรางค์สมัยอยุธยาตอนต้น ปรางค์จะอยู่หลังพระอุโบสถหรือหลังพระวิหารหลวง

 พระปรางค์สมัยอยุธยาตอนปลาย เช่นปรางค์เล็กอยู่ในหมู่เจดีย์ข้างพระอุโบสถวัดพุทไธสวรรย์ ก็อยู่หลังวัด แต่กลุ่มปรางค์เล็กที่ในกำแพงแก้วพระอุโบสถ วัดศาลาปูน อยุธยาก็ดี หรือพระปรางค์อยุธยาตอนปลายที่หน้าวัดราชบูรณะ อยุธยา ก็ดี ล้วนอยู่หน้าวัดทั้งสิ้น แต่ก็มิใช่ปรางค์ประธานของวัด กลับเป็นบริวารอยู่ในกลุ่มเจดีย์เล็กๆ ทั่วไป ปรางค์ที่เป็นประธานและเป็นหลักของวัดในสมัยอยุธยาตอนปลายไม่มี เพิ่งจะมาเริ่มสร้างปรางค์เป็นหลักของวัดก็ในสมัยราชกาลที่สามเท่านั้น

 สำหรับปรางค์ขนาดย่อมที่หน้าอุโบสถวัดระฆังฯ ในบางกอกนั้น สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ ทรงสันนิษฐานว่าเป็นปรางค์สมัยอยุธยา ถ้าเป็นไปเช่นนั้น ก็เป็นปรางค์สมัยอยุธยาตอนปลาย เพราะอยู่เยื้องมาทางหน้าอุโบสถ

 ปรางค์ในแถบกรุงเทพฯ และนนทบุรี ที่เป็นของสมัยอยุธยาตอนต้น จะต้องอยู่หลังอุโบสถหรือวิหารนั้นก็คือปรางค์วัดปรางค์หลวง อ. บางใหญ่ นนทบุรี ใบเสมารอบอุโบสถเป็นหินชนวนปักลงดิน มีขนาดใหญ่ระบุเป็นสมัยอยุธยาตอนต้น) มักจะอยู่หน้าวัดขนาดก็ไล่เรี่ยกันเป็นปรางค์อยุธยาตอนปลายอยุธยาตอนปลายเสียส่วนใหญ่ โดยมีลักษณะเป็นปรางค์แบบเรียวชะลูด นอกจากปรางค์ใหญ่วัดอรุณราชวรารามซึ่งสร้างในสมัยรัชกาลที่ ๓ ซึ่งหุ้มปรางค์เก่าอยุธยาเดิมไว้ภายใน ปรางค์องค์นี้มีลักษณะพิเศษที่สง่างามมากของสมัยรัตนโกสินทร์

 เจดีย์จีน สมัยรัชกาลที่ ๓ นี้มีการสร้างวัดวาอารามมากมายจึงต้องใช้เครื่องทุ่นแรง เช่น ตุ๊กตาหินประดับวัด สั่งมาจากเมืองจีน มีการออกแบบรูป กินรีกินนร ครุฑ รูปต่างๆ ส่งให้ช่างจีนปั้นหรือเกาะสลัก เมื่อเรือสำเภาแล่นไปขายสิ้นค้าที่เมืองจีนแล้วขากลับก็ซื้อรูปปั้นรูปจำหลักหินนี้กลับมา ทำหน้าที่เป็นอับเฉาเพื่อมิให้เรือว่างจะได้ไม่โคลง นอกจากนี้ยังมีการสั่งรูปเจดีย์จีน (ถะ) เก๋งจีน ออกแบบเสมาส่งไปจำหลักนูนเป็นประวัติศาสตร์จีนที่พนักพาลี และเสาศิลา เช่นเสาศิลาอุโบสถวัดอนงคาราม เป็นต้น ยังมีตุ๊กตาปั้นซีเมนต์แบบจีนมหึมาเป็นรูปฝรั่งรูปยักษ์ต่างๆ นานา อันตั้งเรียงรายที่วัดโพธิ์นั้น เจดีย์จีนที่เรียกว่าถะ เอามาตั้งบนฐานชั้นแรกของพระวิหารวัดสุทัศน์เทพวราราม ส่วนถะหลายแบบอยู่ที่วัดราชโอรส วัดพระเชตุพนฯ รวมทั้งวัดอื่นๆ อีกมาก เจดีย์แบบไทยก็ถูกสั่งทำเข้ามาเหมือนกัน โดยช่างไทยทำกะสวน (โมเดล) เล็กๆ ส่งไป เมื่อทำเป็นศิลาแล้วแยกชิ้นส่วนเข้ามาประกอบในเมืองไทย ดังเจดีย์เหลี่ยมหลังพระอุโบสถวัดกัลยาณมิตรและที่อื่นๆ อีกหลายแห่งนับว่าเป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ไทยที่ได้มีการสั่งเจดีย์มาจากนอกประเทศ (การสั่งเจดีย์มาจากนอกประเทศ ก็มีเจดีย์ศิลาขนาดเล็ก (stupika) ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร กับที่วัดแห่งหนึ่ง ที่อำเภอบางเลน นครปฐม เป็นเจดีย์สมัยโพสท์คุปตะ ทำด้วยศิลามีขนาดย่อมพอจะแบกหามได้ อาจจะนำมาจากอินเดีย ในสมัยทวารวดีก็ได้)

สถูปเจดีย์สมัยรัชกาลที่ ๔
 เนื่องจากพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเสด็จแปรพระราชฐานไปอยู่ยังพระราชวังจันทร์เกษมที่อยุธยาเนืองๆ ได้ทรงปฏิสังขรณ์วัดขุนแสนซึ่งอยู่ติดกับวังหน้าเดิมทางทิศเหนือและวัดเสนาสนาราท ซึ่งอยู่ในบริเวณวังหน้าเดิม ณ วัดทั้งสองนี้มีเจดีย์กลมแบบกรุงเก่าเป็นหลักของวัด เข้าใจว่ามีมาแต่รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราชหรืออาจจะก่อนหน้าเล็กน้อย พระองค์จึงมีรับสั่งให้นำแบบอย่างเจดีย์ทรงกลมกรุงเก่าเข้ามาใช้เป็นแบบแผนในราชกาลของพระองค์ ซึ่งขณะเดียวกันศิลปะสมัยรัชกาลที่ ๔ ก็เปลี่ยนแปลงไปจากเดิมมากทีเดียวดังจะยกวัดราชประดิษฐานฯ ซึ่งเป็นวัดประจำรัชกาลที่ ๔ เป็นมาตรฐาน

 วัดราชประดิษฐ์ฯ ใช้เจดีย์กลมแบบกรุงเก่าอยู่หลังอุโบสถ และยกสถาปัตยกรรมสองชิ้นนี้ตั้งอยู่บนฐานในที่สูง วัดในสมัยรัชการที่ ถ ที่ใช้เจดีย์กลมแบบกรุงเก่ามีวัดดังนี้ คือ ๑. วัดบวรนิเวศน์วิหาร (เจดีย์กลมมาสร้างสมัย ร.๔) ๒. วัดพระศรีรัตนศาสดาราม (เจดีย์กลมหรือรัตนเจดีย์สร้างสมัยรัชกาลที่๔) ๓. วัดมกุฎกษัตริยาราม ๔. วัดโสมนัสวิหาร ๕. วัดประทุมวนาราม ๖.วัดบรมนิวาส ๗. วัดราชสิทธาราม ๘. วัดราชาธิวาส ฯลฯ เป็นต้น

 เป็นที่น่าสังเกตว่าสมัยรัชกาลที่ ๔ นี้พยายามยึดแบบแผนกรุงเก่าเป็นทำนองศิลปะเนโอคลาสสิค ดังนี้จึงใช้แบบแผนสถาปัตยกรรมอยุธยายุคร่งเรืองโดยแท้ คือ ให้มีสถูปเจดีย์อยู่หลังอุโบสถ แต่มีข้อพิเศษที่ต้องยกพื้นเจดีย์บนฐานนั้น

 อุโบสถวัดราชประดิษฐานฯ ได้ปฏิรูปขึ้นจากแบบคลาสสิคของกรุงเก่าคือมี หน้าบัน ช่อฟ้าในระกา มีเสาข้าง มีมุขหน้า หลังมีคนทวย จำหลักไม่อยากหรูหรา ต่อมาสมัยรัชกาลที่ ๕ ได้เพิ่มประดับหินอ่อนเข้าไปด้วย
 

สมัยนี้เป็นสมัยของการย้อนกลับนิยมของเก่าแบบเนโอคลาสสิคโดยแท้
 แต่ยังมีอุโบสถแบบรัชกาลที่ ๔ ที่ยังได้รับแบบแผนจากสมัยรัชกาลที่ ๓ อยู่ซึ่งยังคงนิยมสร้างดำเนินตามรอยการปฏิรูปสมัยราชกาลที่ ๓ ดังเช่น อุโบสถวัดมหาพฤฒาราม วัดกันมาตุยาราม วัดเปาโรหิตย์ ฯลฯ อุโบสถรุ่นนี้ขนาดเล็กลงกว่ารุ่น รัชกาลที่ ๓ ดูกะทัดรัดขึ้น และสมัยต่อมาก็ยังคงนิยมสร้างสืบทอดกันมาอย่างแพร่หลายพอๆ กับแบบที่หันไปฟื้นศิลปะอยุธยาที่กรุงเท่านั้น เป็นที่น่าชวนคิดว่าอุโบสถแบบรัชกาลที่ ๔ รุ่นนี้ เจดีย์หลังอุโบสถหรือข้างอุโบสถแบบแปลกออกไปดังเช่น
 วัดมหาพฤฒาราม มีเจดีย์อยู่ข้างอุโบสถ
 วัดกันมาตุยาราม มีสถูปเจดีย์ที่เลียนแบบธรรมเมกสถูป อินเดีย
 วัดเปาโรหิตย์ ไม่มีเจดีย์หลังอุโบสถ

 แสดงว่าคติการสร้างเจดีย์หลังอุโบสถในสมัยรัชกาลที่ ๔ ที่นิยมตื่นเต้นกันพักใหญ่โดยทำตามระเบียบแบบแผนอยุธยาโบราณ แต่ที่สุดก็เลิกยึดถือ ด้วยมีตัวอย่างอันเคยตัวมาแต่สมัยอยุธยาตอนปลายที่วางเจดีย์ไว้ตามสะดวกมากกว่าจะยึดแบบแผนเดิม
 

เจดีย์รุ่นรัชกาลที่ ๔ นี้ต่อมาได้มีวิวัฒนาการไปแปลกๆ ตาอีกมากคือมีห้องสี่เหลี่ยมมีอาร์คโค้งสูงและเจดีย์บนห้องสี่เหลี่ยมนั้น และยังมีแบบแปลกๆ อีกดังปรากฏที่เจดีย์ใหญ่หน้าอุโบสถวัดอนงคาราม เจดีย์วัดนวลนรดิศ เจดีย์และเจดีย์ใหญ่ที่วัดประยูรวงศ์ ฯลฯ เป็นต้น

เจดีย์สมัยรัชกาลที่๕
 วัดประจำรัชกาลที่ ๕ คือวัดราชบพิธฯ ซึ่งยังคงนิยมยึดถือแบบเนโอคลาสสิคจากศิลปะคลาสสิคของอยุธยาอยู่ คือมีอุโบสถข้างหน้า มีเจดีย์กลมอยู่กลางและวิหารอยู่ข้างหลัง ดังพระเจดีย์กลมมีพระระเบียงกลมล้อม เป็นแปลนที่แปลกว่าสมัยก่อนๆ ที่เคยมีมา คล้ายจะอาแบบมาจากระเบียงกลมที่โอบอยู่ด้านหน้าพระวิหารเซนต์ปีเตอร์ อย่างไรก็ดีสมัยรัชกาลที่ ๕ นี้ก็ยังคงดำเนินรอยตามแบบรัชกาลที่ ๔ อยู่ (ผนังของพระระเบียงกลมนี้ไม่เคยมีในศิลปะสถาปัตยกรรมไทยส่วนมาก พระระเบียงล้อมรอบเจดีย์พระธาตุ ไม่ว่าสมัยสุโขทัย อู่ทองและอยุธยา หรือเชียงใหม่ จะเป็นพระระเบียงผังรูปสี่เหลี่ยม การใช้ผังพระระเบียงกลมนั้นน่าจะเป็นผังที่ดัดแปลงมาจากยุโรป เนื่องด้วยสมัยรัชกาลที่ ๕ มีการติดต่อศิลปวัฒนธรรมกับยุโรปอย่างกว้างขวาง)

 ดังเช่นวัดเบญจมบพิตร ซึ่งสร้างขึ้นจากวัดเก่าชื่อวัดไทรทอง ได้ออกแบบใหม่โดยสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานิริศรานุวัดติวงศ์ โดยเอาแบบมาอย่างมาจากพระวิหารพระพุทธชินราช พิษณุโลก แม้พระพุทธรูปก็ให้ช่างไปปั้นถ่ายแบบลงมาทีเดียว (การออกแบบวัดเบจมบพิตรนี้ มีข้อสังเกตว่า พระอุโบสถมีพระระเบียงเชื่อมคร่อมพระอุโบสถโอบไปข้างหลังเป็นรูปสี่เหลี่ยมนั้นเอาแบบมาจากสถาปัตยกรรมไทยของสมัยอยุธยาตอนต้น (เดิมทำพระระเบียงโอมพระธาตุอยู่หลังพระวิหารหลวง))

 เนื่องจากสมัยรัชกาลที่ ๕ นี้เป็นสมัยอารยะธรรมยุโรปหลั่งไหลมาอย่างไม่ขาดตอน คนไทยจำต้องศึกษาหาความรู้ในวิทยาการแผนใหม่ พระเจ้าแผ่นดินเองก็เสด็จไปเยือนยุโรปถึงสองครั้ง เพื่อเชื่อมสัมพันธไมตรีเราได้จ้างช่างยุโรปผู้ชำนาญงานสถาปัตยกรรม วิศวกรรมเข้ามาดำเนินการก่อสร้างพระราชวังตามกรรมวิธีช่างแบบยุโรป จ้างนายช่างจิตรกรเข้ามาเขียนรูปแบบเฟรสโก้ด้วยวิธีใหม่ๆ ที่พระที่นั่งบรมพิมาน พระที่นั่งอนันตสมาคม เลยเป็นเหตุให้ต้องว่าจ้างนายช่างยุโรป ชาวอิตาเลี่ยน นายซีริโกรี่ ผู้เขียนภาพในโดมพระที่นั่งอนันตสมาคม ได้เขียนภาพที่ผนังอุโบสถวัดราชาธิวาสโดยขยายจากแบบสเก็ตของสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ เป็นภาพมหาเวสสันดรชาดก เขียนแบบฝรั่งมีแสงมีเงาซึ่งเป็นเรื่องแปลกประหลาดและงามอย่างน่าอัศจรรย์

 ภายในอุโบสถวิหาร เช่น วัดราชบพิตร อันเป็นวัดประจำรัชกาลที่ ๕ ก็คงแต่งภายในด้วยลวดลายและแบบแผนแบบฝรั่ง ที่สร้างขึ้นเป็นฝรั่งหมดทั้งห้องก็มี เช่นวัดนิเวศธรรมประวัติ บนเกาะบางปะอิน ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงแผลงโบราณ โดยมีพระราชประสงค์สร้างให้เป็นวัดแบบฝรั่งทั้งวัด แล้วให้พระไทยอยู่ยัง ณ วัดนี้ สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงเป็นเจ้านายพระองค์แรกที่ทรงบรรพชาเป็นพระภิกษุอยู่ที่วัดอันแปลกนี้

 วัดเบญจมบพิตร ไม่มีสถูปเจดีย์เป็นหลัก ทั้งที่เป็นวัดสำคัญที่สุดในสมัยรัชการที่ ๕
 อุโบสถวัดปฐมเจดีย์ตั้งอยู่ข้างองค์พระปฐมเจดีย์ไม่มีสถูปอะไรเป็นที่หมายอยู่เกี่ยวข้องกับอุโบสถซึ่งอุโบสถนี้ออกแบบโดยสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ สร้างในสมัยรัชกาลที่ ๖ ออกแบบอย่างสมัยใหม่ เอาอักษรคฤณห์โบราณ บรรจุคาถาเยธัมมา หัวใจพระพุทธศาสนาไว้ท้ายอุโบสถ

 วัดสมัยรัชกาลที่ ๖ ดังเช่นวัดพระปฐมเจดีย์ และวัดราชาธิวาส ซึ่งสำเร็จบริบูรณ์ในสมัยรัชกาลที่ ๖ ซึ่งสร้างตามเทคนิคก่อสร้างสมัยใหม่ แบบเฟโร คอนกรีต รูปร่างหน้าตาเป็นสมัยใหม่มิได้ถือคติโบราณ แม้เจดีย์หลังอุโบสถวัดราชาธิวาสก็ได้ดัดแปลงตบแต่งตามใจชอบผิดระบบแบบแผนโบราณเสียแล้ว

 วัดที่สร้างใหม่ในสมัย ร.๘ คือวัดไตรมิตรวิทยาราม วัดราชบูรณะ ฯลฯ เหล่านี้มิได้เอื้อเฟื้อเจดีย์ให้เป็นหลักของวัด คงมุ่งความสำคัญอุโบสถให้ใหญ่โตหรูหราแต่อย่างเดียว ดังเช่นวัดสัมพันธวงศ์ สร้างอุโบสถเสียสูงใหญ่คับวัดทั้งยังแถมรื้ออุโบสถเก่าที่ยังดีอยู่ลงเสียด้วย ส่วนสถูปเจดีย์มิได้มีใครคำนึงถึง จะมีที่พยายามรักษาแบบแผนเก่าอยู่แห่งเดียวคือ วัดพระศรีมหาธาตุ บางเขนอันเป็นวัดประจำรัชกาลที่ ๘ สร้างโดย รัฐบาลสมัย จอมพล ป. พิบูลสงคราม คล้ายจะเป็นวัดสร้างขึ้นเป็นที่ระลึก การเปลี่ยนแปลงจากระบบราชาธิปไตย มาเป็นประชาธิปไตย วัดนี้ยังคงใช้เจดีย์กลมเป็นหลักของวัดอยู่ ออกแบบโดยพระพรหมพิจิตร ซึ่งเป็นศิษย์เอกของสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
 

ในสมัยรัชกาลที่ ๙ มีการก่อสร้างวัดใหม่ๆ อีกมากมาย ซึ่งบางแห่งเจดีย์ บางแห่งไม่มีเจดีย์ แต่ทุกอย่างก็เป็นการออกแบบอย่างอิสระ มิได้ถือขนบประเพณีเก่า การจะกล่าวถึงจะต้องหยิบยกมาเป็นสำคัญแต่ละรายซึ่งจะเป็นเรื่องที่ยืดยาวไม่รู้จบสิ้น จึงขอจบวิวัฒนาการของสถูปเจดีย์สมัยรัตนโกสินทร์เพียงเท่านี้