สถูปเจดีย์ในยุคอาณาจักรพะเยา

 อาณาจักรพะเยา เป็นอาณาจักรที่นับถือค่อนข้างจะมืดมนมากที่สุด แม้เราจะพบโบราณวัตถุสถานจำนวนมากในอาณาบริเวณเมืองพะเยาและรอบๆ กว๊านพะเยาเป็นศิลปะรุ่นเก่าที่สุดในแคว้นล้านนา รองมาจากศิลปะหริภุญไชย เรามีวรรณคดีเก่าแก่ของภาคนี้เขียนเล่าเรื่องราวของ ขุนเจื๋อง ซึ่งเป็นวีรบุรุษของพะเยา ขุนเจื๋องผู้นี้ยกกองทัพผ่านแพร่ นาน ไปตีถึงเมืองญวน และฝีมือร่ำลือ แม้ว่าภายหลังจะอายุมากก็ยังจับอาวุธอยู่ ที่จริงพงศาวที่กล่าวถึงรากต้นตระกูลของเมืองพะเยามีกล่าวถึงในพงศาวดารที่บันทึกไว้แถบเหนือเช่น พงศาวดารโยนก ซึ่งกล่าวถึงวงศ์หิรัญนคร ตามตำนานเมืองพะเยา ซึ่งผู้เป็นต้นตระกูลคือ ปู่เจ้าลาวจก หรือที่เรียกว่าละวะจักราชเมื่อจุลศักราชที่ ๑ ถ้ายึดตามนี้ก็ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ องค์ จนราชกาลที่ ๑๒  ลาวกวก เจ้าครองนครได้เสียเมืองแก่ล้านช้าง จนถึงองค์ที่ ๔๑ ขุนเงิน ให้ลูกคือ ขุนจอมธรรมไปตั้งเมืองพะเยาเมื่อจุลศักราช ๔๕๕ (พ.ศ. ๑๖๓๖)

 วงศ์หิรัญนครนั้นมาจากเชียงแสน เมื่อลงมาสร้างเมืองพะเยา ลูกขอนขุนจอมธรรมผู้สร้างเมือง คือ ขุนเจื๋อง (พ.ศ.๑๖๖๓) ขุนเจื๋ยงมีอานุภาพมาก ได้ยกทัพไปรบชนะล้านช้างและชนะแกว (ญวน) ราชวงศ์นี้สืบสายกันมามีเจ้าครองนคร ๒๑ องค์ จนถึงขุนเมืองในปี พ.ศ. ๒๒๐๐

 ถ้าจะยังไม่ชำระศักราช ด้วยเรายังไม่อาจตัดสินใจว่าจะเชื่อศักราชเหล่านี้ดีนัก โดยว่ากันตามเนื้อแท้ของศักราช ก็เห็นว่าพอจะสมเหตุสมผลเพราะในระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๗ เมื่อสร้างเมืองพะเยานี้ เป็นว่าระสมัยที่ศิลปะมหายานของปาละกำลังรุ่งโรจน์อย่างสุดขีดตรงกับหลักฐานที่ได้พบยังเมืองพะเยาคือ สถูปเจดีย์ขนาดเล็กอันทำด้วยศิลา เป็นแบบอย่างมาจากปาละโดยตรง (เจดีย์ขนาดเล็กทำด้วยศิลานี้ ได้พบมากที่พุทธคยา และสารนาทเป็นศิลปะแบบโพสท์คุปตะและปาละ ในเมืองไทยพบที่วัดหลวงพ่อสำเนียง อ. บางเลน นครปฐม และมีอยู่ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร แต่เป็นแบบปาละของอินเดีย ส่วนที่พบยังพะเยาเป็นเจดีย์ศิลาทรายฝีมือพื้นเมืองขนาดเท่าที่พบในอินเดีย และแบบแผนของเจดีย์กับแบบปาละแท้คือมีฐานองค์ทรงกลมระฆังกลม)

 อีกทั้งพระพุทธรูปศิลาจำนวนมากมายที่พบในบริเวณเมืองเก่าพะเยา และเอามาไว้ที่พระระเบียงวัดพระเจ้าตนหลวงนั้น เป็นพระพุทธรูปอยู่ในรุ่นพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ สมัยที่ยังนิยมจำหลักศิลากันทั่ว แม้สมัยอู่ทอง อโยธยา สุพรรณภูมิ และลพบุรี เป็นต้นที่วัดมหาธาตุ ราชบุรี ได้พบพระศิลาอโยธยาหน้าแข้งคม และที่วัดนครโกษา ลพบุรี พบพระศิลาอโยธยาหน้าแข้งคมสองสามองค์ซึ่งเป็นหลักฐานแสดงว่า อยู่ร่วมกับศิลปะบายนของขอม (พ.ศ.๑๗๐๐-๑๗๕๐) เทียบศักราชแล้วก็ตรงกับสมัยพะเยากำลังรุ่งโรจน์พอดี พระศิลาของขอมก็ถูกสร้างขึ้นจำนวนมากมายมหาศาล

 อิทธิพลศิลปะบายน ได้เข้าครอบงำดินแดนของอาณาจักรต่างๆ ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา รวมทั้งดินแดนแถบเหนือ ในขณะเดียวกันกับดินแดนแถบนั้นเจริญรุ่งโรจน์ขึ้นมาพร้อมกันด้วย ตามลักษณะของศิลปะที่ปรากฏแสดงว่ามิได้ตกเป็นเมืองขึ้นของขอม แต่เป็นความเจริญที่โดยถูกศิลปะร่วมสมัยเข้ามามีบทบาทครอบงำบาง พร้อมกันมีความเป็นตนของตนเองด้วย เพราะพระพุทธรูปศิลาที่พบยังพะเยา ที่เชียงราย ที่อโยธยา และราชบุรีแม้จะมีแบบแผนของปาละหลงอยู่ แต่ก็มีข้อแตกต่างกันหลายประการในรายเอียดปลีกย่อย
 ในตำนานวงศ์หิรัญนคร ตามตำนานเชียงใหม่ได้กล่าวถึง จากดอยตุงเป็นต้นวงศ์ มาถึงลาวเจิง ซึ่งบันทึกไว้ว่าชนะล้านช้างและแถวนั้น น่าจะเป็นคนเดียวกับ ขุนเจื๋อง นั้น เพราะศักราชที่บันทึกไว้ตรงกันตำนานเชียงใหม่ว่า ลาวเมง โอรสของลาวเมือง คือ มังรายผู้ผู้ไปชนะลำพูน สร้างเมืองเชียงใหม่   พุทธศักราช ๑๘๐๑

 ศิลปะของพะเยานั้น เท่าที่พบก็มีแต่พุทธรูปศิลาจำนวนมาก และสถูปเจดีย์ศิลาขนาดย่อมจำนวนมหาศาลอันประมาณอยู่ในราว พ.ศ. ๑๗๐๐-๑๘๕๐ อาจจะสมัยเดียวกับขุนเจื๋อง หรือหลังจากขุนเจื๋องเล็กน้อย

 องค์สถูปเจดีย์แท้ๆ ของพะเยา ยากจะหารูปร่างดูได้ชัด เพราะมักจะมาถูกซ่อมปฏิสังขรณ์ต่อเติมในสมัยเชียงใหม่แทบทั้งสิ้น แต่สังเกตได้ว่าของเดิมมักจะก่อรากฐานสูงมาก แล้วจึงสร้างสถูปบนนั้นหรือสถูปที่สร้างติดกับดิน บางทีอาจจะสร้างหรือปฏิสังขรณ์ในสมัยหลังนี้เอง (เชียงใหม่) ( เป็นที่น่าสังเกตว่า สถูปบางแห่งในพะเยาจะสร้างบนเนินสูง ใกล้ๆ กับกว๊านพะเยา เนินสูงนี้จะเป็นเนื้อโบราณสถานเก่าแก่ของพระเยาก็ได้ แต้สถูปที่ปรากฏอยู่บนเนินปัจจุบันนั้น เป็นศิลปะเชียงใหญ่ตอนต้น)

 การศึกษาเรื่องสถูปเจดีย์สมัยพะเยา มิใช่เป็นเรื่องยากน่าลำบากใจแต่อย่างใด ด้วยเหตุว่าพะเยารับอิทธิพลจากศิลปะปาละรุ่นแรกของอินเดีย ประมาณพุทธศตวรรษทั้ง ๑๓-๑๕ จึงมีสถูปศิลาขนาดเล็ก (stupika) แบบเดียวกับที่พบยัง สารนาท พุทธคยา และนาลันทา สถูปปาละมีลักษณะเป็นสถูปกลม ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยม มีทั้งชนิดมีบัลลังก์สี่เหลี่ยมหรือย่อมุม กับชนิดไม่มีบัลลังก์ตามแบบฉบับของศิลปะปาละทุกอย่าง ศิลปะปาละมีอิทธิพลรุนแรงมากในดินแดนสุวรรณภูมินี้ เช่น เจดีย์ทองคำบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ เมืองพิชัย ซึ่งเป็นปรางค์เมื่อปรางค์พระมหาธาตุพิชัยพังลงมา จึงพบเจดีย์ทองคำนี้เป็นเจดีย์แบบไม่มีบัลลังก์ แต่เป็นเจดีย์มีฉัตรเป็นบัวลูกแก้ว เป็นชั้นๆ ขึ้นไป จากเหนือบัลลังก์ขึ้นไป แบบเดียวกับเจดีย์สมัยลพบุรีขนาดเล็กทั่วไป

 สถูปเจดีย์ที่พระเยามีแบบพิเศษผิดกับที่อื่นคือ มีรูปดอกบัวประดิษฐานเหนือยอดเจดีย์ศิลา สังเกตว่าองค์ระฆังเป็นเส้นตั้ง ส่วนยอดเจดีย์ที่เป็นฉัตรนั้น มิได้เป็นบัวลูกแก้ว แต่เหมือนเจดีย์สำริด ลพบุรี
 

สถูปปาละอีกแห่งหนึ่งในวัดพระเจ้าตนหลวง มีระฆังเส้นตรงผายเล็กน้อย ใต้ระฆังมีบัวคว่ำบัวหงายแต่บัลลังก์กับฉัตรเป็นชั้นๆ แบบบัวลูกแก้ว เห็นได้ว่ารับอิทธิพลจากปาละโดยแท้
 
ศิลปะที่พะเยาล้วนแล้วแต่ทำด้วยศิลาทั้งสิ้น ด้วยเป็นศิลปกรรมร่วมสมัยกับอโยธยา ลพบุรี ดังเช่นพระพุทธรูปศิลาขนาดใหญ่ที่เวียงลอ เป็นศิลปะพะเยาผสมกับปาละ พระพุทธรูปเหล่านี้เม็ดพระศกใหญ่ มีลักษณะแตกต่างกับศิลปะเชียงใหม่มาก แต่ก็มีประพิมพ์ประพายคล้ายศิลปะเชียงแสน พระพุทธรูปศิลาที่พบยังเวียงชัยที่เชียงราย มีลักษณะพื้นเมืองเข้าผสมผสานอย่างมาก จะมีลักษณะความเป็นพื้นเมืองอย่างเด่นชัด ส่วนพระพุทธรูปศิลาที่เป็นปาละชัดๆ ซึ่งอาจจะเป็นศิลปะเชียงแสนหรือพะเยาเท่าๆ กัน อยู่ที่วัดดอยทอง เชียงแสน จังหวัดเชียงราย นอกจากนี้ศิลปะพะเยายังมีการสร้างพระพุทธรูปขนาดใหญ่ ดังเช่น พระประธานวัดพระเจ้าตนหลวง เป็นศิลปะปาละผสมกับพื้นเมือง มีขนาดใหญ่คับอุโบสถ ในวัดพระเจ้าตนหลวงนี้ยังมีพระศิลาแข้งคมของพะเยา บ่งถึงศิลปะร่วมสมัยกับศิลปะขอมแบบบายนทรงก็อวบอ้วนแบบพระขอม นอกจากนี้ได้พบฐานพระจำหลักศิลาสมัยพะเยาหรือเชียงแสน ที่วัดพระเจ้าตนหลวงเช่นกัน สังเกตรูปนางเทพธิดายืนบนหลังช้างแบกฐานพระพุทธรูปแบบฐานปาละ ลักษณะเชิงชายผ้านุ่งเหมือนศิลปะนครวัด และเทพธิดาสวมชฎาเทริด อันเป็นของรุ่นเก่า
 ในกลุ่มประติกรรมของพะเยา มีรูปนางกินรีเหาะติดกัลป์ดอกบังฐานพระพุทธรูปมีช้างรายรอบ พบที่วัดลีลักษณะเช่นนี้เป็นลักษณะเฉพาะตัวของศิลปะพะเยา เช่นเดียวกับช้างจำหลักศิลาแบบพะเยาที่พบในวัดเดียวกัน

 ประติมากรรมแบบพะเยาล้วนแล้วแต่จำหลักขึ้นด้วยศิลาทั้งสิ้น ตรงกันข้ามกับศิลปะเชียงใหม่ สุโขทัยซึ่งนิยมสำริด สมัยหลังนี้มิได้สร้างศิลปะด้วยศิลาเสียแล้ว

 
เวียงพระธาตุ จ.พะเยา ขวาสุดจะเห็นกว๊านพะเยา