สถูปเจดีย์ในยุคสมัยทวารวดี

 ในสมัยระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๓ นั้นศาสนาพุทธในดินแดนสยามประเทศเจริญรุ่งเรืองอยู่หลายลัทธิ เช่น หินยานแบบเถรวาท และสรวาสติวาทิน (สรวาสติวาทิน เป็นหินยานอีกลัทธิหนึ่ง ซึ่งเรียกว่านิกายฝ่ายเหนือ จารจารึกคัมภีร์ด้วยภาษาสันสกฤต ลัทธินี้นักถือพระสารีบุตรและพระมหากัจจายนะเป็นบรมครู) และบางทีน่าจะมีมหายานอยู่ด้วย เพราะในสมัยนั้นที่อินเดีย แม้ส่วนใหญ่ศิลปะโพสท์คุปตะจะดำรงอยู่และเจริญรุ่งเรืองมาก แต่ศาสนาพุทธมหายานก็กำลังรุ่งโรจน์อยู่ควบคู่กันไป แม้ที่นาลันทา สถาบันทางพุทธที่ยิ่งใหญ่ ซึ่งหลวงจีนเฮี่ยนจังหรือพระถังซำจั๋ง ท่านได้จาริกมาจากเมืองจีนและเข้าทำการศึกษาพุทธศาสนาที่นั่น ตอนนั้นนาลันทาเป็นมหายานเสียแล้ว

 ในพุทธศตวรรษที่ ๑๑ เราได้พบพระพุทธรูปปางปฐมเทศนา อย่างนั่งห้อนพระบาทที่จังหวัดนครปฐม ณ วัดพระเมรุฯ พระสถูปใหญ่ที่นั่น มีพระพุทธรูปศิลาขนาดใหญ่ภายในซุ้มฐาน ๔ ทิศ ล้วนแต่เป็นพระนั่งห้อยพระบาทแบบนั่งเก้าอี้ทั้งสิ้น (พระพุทธรูปศิลานั่งห้อยพระบาท เท่าที่พบในเมืองไทยมีขนาดใหญ่เกือบจะเท่ากันและลักษณะก็คล้ายกัน เช่น พระศิลาที่วัดพระเมรุ นครปฐม ซึ่งเอาไปไว้เป็นพระประธานในพระอุโบสถ พระปฐมเจดีย์ พระศิลาทรายขาวที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสามพระยา ซึ่งเอามาจากวัดขุนพรหม พระศิลาสีเทาเนื้อละเอียด ปั้นนูนสูง อยู่ที่พระวิหารน้อยวัดหน้าพระเมรุ อยุธยา แม้บังรองฐานนั่งที่เมืองโบราณสูงเนินก็มีขนาดใกล้เคียงกัน แต่ตัวพระพุทธรูปถูกทำลายหมดสิ้นแล้ว)
 ที่ใบเสมาจากเมืองฟ้าแดดสูงยาง รูปพระมหาชนกทรงประทับนั่งเก้าอี้กลางลานปราสาทมีรูปพระนั่งห้อยพระบาท ลักษณะอาการนั่งห้อยพระบาทแบบนั่งเก้าอี้นี้ เอาอย่างมาจากศิลปะแบบคุปตะจากอินเดีย
 
ที่นครปฐม มีหลักฐานว่าที่นั่นคือนครทวารวดี ตรงกับคำจุยล่อพัดดี้ ในจดหมายเหตุของหลวงจีนเฮี่ยนจัง (ยวนฉ่าง, พระถังซำจั๋ง) ซึ่งท่านได้บันทึกถึงนครในดินแดนแถบนี้ ซึ่งอยู่ก่อนถึงประเทศเขมร ซึ่งสมัยนั้นเรียกว่า อีสานปุระ ศิลปะทวารวดีที่นครปฐมมีความเก่าแก่มากเพราะนอกจากรูปแบบของงานประติมากรรมจะเหมือนศิลปะคุปตะที่อินเดียเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ แล้ว ลายบนแผ่นศิลาที่พบยังวัดไทรข้างวัดบางแก้วในดินแดนนครปฐม มีลายเป็นลายคุปตะรุ่นแรกก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ซึ่งยังได้รับอิทธิพลจากศิลปะอมราวดีเต็มที่ บางทีที่นี่จะเก่าถึงสมัยอมราวดีด้วยซ้ำไป เช่นเดียวกับเมืองอู่ทองอันมีประวัติกล่าวไว้ในบันทึกของจีนว่าอยู่ร่วมสมัยกับฟูนัน เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๘ จดหมายเหตุจีนเรียกว่า เมืองกิมหลิน อันแปลว่าแดนทอง ซึ่งนักปราชญ์ทางโบราณคดีส่วนใหญ่ยอมรับกันแล้วว่า คือเมืองเก่าที่อู่ทองนั่นเอง ที่เมืองกิมหลินนี้ เราได้พบหลักฐานว่ามีศิลปะเก่าถึงสมัยอมราวดี และนครนี้มีอายุยืนนานล่วงมาถึงสมัยลัทธิมหายานรุ่งโรจน์ จากสถูปศิลาขนาดย่อมที่นครปฐม (สถูปศิลาขนาดย่อมพบที่นครปฐม ปัจจุบันอยู่ที่สนามพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร)

 นักโบราณคดีได้พบชิ้นส่วนของฉัตรเหนือบัลลังก์ซึ่งสูงมากและองค์ระฆังที่มีขนาดเล็ก พร้อมกับคำจารึกอักษรคฤณห์เป็นภาษาบาลี “เยธัมมา...” อันเป็นที่นิยมกันในนครปฐมซึ่งสถูปแบบยอดฉัตรสูงนี้มีส่วนละม้ายกับรูปสถูปที่จำหลักบนใบเสมาอันพบที่หนองหานน้อยและเมืองบ้านตาดทอง และบนใบเสมาสมัยทวารวดีในภาคอีสานอีกจำนวนมากที่นิยมสลักแกนกลางของเสมาเป็นรูปสถูปสูง ซึ่งเป็นสถูปแบบคุปตะรุ่นหลัง (ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๔)

 ส่วนสถูปที่มีระฆังใหญ่ ด้านข้างตรงแบบทรงกระบอก ดังเช่น ธรรมเมกสถูปและสถูปคุปตะสมัยเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๐-๑๑ นั้น ไม่เคยปรากฏพบในเมืองไทย นอกจากสถูปดินเผาเล็กๆ ที่พบควนสราญรมย์ อ.พุนพิน จ.สุราษฎร์ธานี และสถูปดินเผาแบบคุปตะอันมีขนาดใหญ่กว่าที่พุนพิน พบจำนวนมากที่ยะรังตรงอาณาบริเวณที่เมืองเก่าสมัยทวารวดี ซึ่งอยู่ร่วมกับสมัยคุปตะในอินเดีย บางทีอาจจะตรงกับเมืองลังกาสุกะซึ่งกล่าวถึงในจดหมายเหตุของจีนก็ได้ รูปทรงสถูปจากเมืองยะรังไม่มีข้อสงสัย ด้วยเป็นลักษณะสถูปแบบคุปตะโดยแท้ ยิ่งมีลวดลายปูนปั้นกับชิ้นส่วนอื่นๆ ประกอบกันด้วยแล้ว

 ส่วนสถูปสมัยคุปตะที่นครปฐมนั้น ปัจจุบันนี้ไม่มีเหลืออยู่ นอกจากเนินดิน ซึ่งมีร่องรอยว่าในสมัยอู่ทองมีการสร้างปรางค์ไว้ข้างบนสถูปเดิมที่ยอดหักพังแล้ว สมัยหลังจึงมาสร้างปรางค์แปดเหลี่ยมไว้ข้างบนสถูปเหล่านั้นแต่สถูปเดิมจะมีรูปร่างอย่างไรไม่ปรากฏ บางคนวินิจฉัยว่า สถูปใหญ่ที่พระปฐมเจดีย์องค์เดิมนั้น คงจะมีรูปร่างอย่างโอคว่ำแบบเดียวกับสถูปที่สัญจิ เป็นต้น
 แต่สมัยสัญจินั้น เป็นสมัยประมาณเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๔ และที่ ๕ อันเป็นสมัยตั้งแต่อโศกมหาราช

จนถึงสมัยอานธระ ถ้าบังเอิญสถูปที่นครปฐมสร้างแบบเดียวกับสถูปสัญจิ ก็แสดงว่าศาสนาพุทธหินยานเถรวาทได้แพร่เข้ามาสู่เมืองไทยแต่สมัยนั้น ซึ่งก็ตรงกับข้อความอันมีแจ้งอยู่ในคัมภีร์มหาวงศ์ลังกา อันระบุว่าพระเจ้าอโศกมหาราชทรงส่งสมณทูตไปเผยแพร่พุทธศาสนายังที่อื่นรองอินเดียรวมทั้งลังกา และสุวรรณภูอันคือดินแดนในประเทศไทยบางทีอาจจะสร้างรุ่นเดียวกับสถูปใหญ่ที่หิริภุญไชย ซึ่งเป็นซากสถูปร้างก่อนจะสร้างพระธาตุเจดีย์ในสมัยพระเจ้าอาทิจจ์ (จากชินกาลมาลีปกรณ์ กล่าวถึงสมัยพระเจ้าอาทิจจ์ว่า “...จากปีนั้นมาได้ ๑๓๘๓ ปีเป็นปีที่พระเจ้าอาทิจจ์ทรงอภิเษกแล้วได้ ๑๖ ปีพระธาตุเจดีย์หลวงได้ปรากฏขึ้นในหิริภุญไชย และปีนั้นเป็นปีที่พระศาสดาปรินิพานได้ ๑๖๐๗ ปี ส่วนพระอัครมเหสีของพระเจ้าอาทิจจ์ทรงพระนามว่า ปทุมวดี ก็ทรงสร้างสถูปชื่อ สุวรรณเจดีย์)

 ว่าที่จริงนั้นหลักฐานบ่งเด่นชัดเรามามีนอกจากซากสถูปเก่าที่นครปฐม กับหลักฐานบันทึกของหิริภุญไชย นอกนั้นไม่เหลืองร่องรอยอะไรให้เห็นจึงอาจจะไม่เป็นที่ยอมรับกันเกี่ยวกับเจดีย์รูปโอคว่ำที่นครปฐมนั้น

             มีข้อเท็จจริงอยู่อย่างหนึ่งว่า สถูปเจดีย์แต่ละยุคนั้นมักจะมีขนาดในยุคของต้นใกล้เคียงกันดังเช่น เจดีย์เหลี่ยมย่อมุมสิบสองในสมัยพระเจ้าปราสาททอง ที่พบแต่ละแห่งเช่น ที่วัดไชยวัฒนาราม ที่อยุธยา วัดชุมพลนิยาการามที่บางปะอิน และวัดใหม่ประชุมพล ที่นครหลอง สามแห่งนี้อยู่ในสถานที่ห่างไกลกันมาก แต่เจดีย์ที่สร้าง มีรูปร่างขนาด ใกล้เคียงกัน หรืออย่างเจดีกลมทรงสูงแบบปาละที่พบยังวัดพระรูป วัดมรกต วัดมหาธาตุ สามแห่งนี้อยู่ในสุพรรณบุรี กับเจดีย์ที่วัดกระช้ายสมัยเดียวกัน ก็มีส่วนใกล้เคียงกันอีกขนาดและแบบอย่าง เจดีย์อู่ทองอีกรุ่นหนึ่งคือ เจดีย์วัดแก้ว สรรค์บุรี วัดนครโกษา ลพบุรี วัดขุนเมืองใจและวัดใหญ่ชัยมงคล  ในอยุธยา เจดีย์รุ่นนี้นิยมสร้างเป็นเจดีย์ประธาน มีรูปร่างเหมือนกันคือ ระฆังกลมองค์กับบัลลังก์แปดเหลี่ยม ก่ออิฐไม่สอปูนและเข้ากันอย่างสนิท ขนาดก็สูงต่ำไล่เลี่ยกันอีก

 เมื่อพิจารณาถึงสถูปเจดีย์ร่วมสมัยที่แสดงข้อเท็จจริงในแง่สมัยเดียวกัน ย่อมมีแบบแผนเหมือนกันและขนาดก็ใกล้เคียงกัน มิได้แตกต่างกันมาก ข้อนี้เมื่อเราได้เห็นเนินดินปฐมเจดี มีขนาดเท่ากับเจดีย์ทรงโอคว่ำรุ่นพระเจ้าอโศกมหาราชในอินเดีย เราก็อาจจะประมาณการเอาอย่างหยาบๆ ว่าเจดีย์องเดิมของพระปฐมเจดีย์ที่สัญจิก็ได้เพราะรูปสัณฐานเดิมตามที่ช่างในสมัยรัชกาลที่ ๔ ได้จำลองไว้ที่ฐานไพทีขององค์ปฐม เป็นแบบเดียวกับพระประโทนคือส่วนฐานมีรูปร่างเหมือนโอคว่ำแล้วสมัยอู่ทองมาสร้างพระปรางค์ขึ้นข้างบนทั้งสองแห่ง รูปร่างจึงเปลี่ยนไป

 แม้พระประโทนก็คงเช่นเดียวกัน ที่จริงอาณาบริเวณแถบนี้ ตามปากคำของคนเก่าเล่าว่า เดิมมีสถูปใหญ่แบบพระประโทนเจดีย์จำนวนมาก ได้ถูกทางราชการมาขนอิฐจากสถูป เอาไปถมทำรางรถไฟสายใต้ ในแถบจากบางกอกน้อยถึงพระปฐมเจดีย์ มีการรื้อสถูปเจดีย์จำนวนมากมายจนดูโล้นเลี่ยนไปหมดยังอีกชาวบ้านที่หักร้างถางพงทำไร่ไถนาก็ได้เลื่อนองค์พระสถูปเจดีย์ขนาดย่อมเสียมิใช่น้อย สถูปเจดีย์ที่วัดพระเมรุ ด้านหลังพระปฐมเจดีย์มีซุ้มพระนั่งอยู่ ๔ ทิศ ซึ่งนักโบราณคดีสันนิษฐานว่าคงจะก่อสร้างเลียนแบบอานันทเจดีย์ที่พุกามนั้น เป็นการผิดพลาด เพราะอานันทเจดีย์เป็นของก่อสร้างเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ สมัยที่นิยมพระยืนอยู่ในซุ้มของฐานพระสถูปเจดีย์ สมัยนี้ไม่ว่า ที่อินเดีย ไทย และที่ไหนๆ ต่างก็เป็นพระยืนด้วยกันทั้งนั้น ด้วยอิทธิพลร่วมสมัยรุนแรงมาก

ส่วนวัดพระเมรุเป็นพระนั่งห้อยพระบาทแบบเดียวกับสถูปคุปตะในถ้ำอะชันตา  มีพระนั่งห้อยพระบาทอยู่ที่ซุ้มหน้าสถูป ซึ่งนักโบราณคดีประมาณอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๗-๘ ตรงกับสมัยอมราวดี แต่เมื่อดูพระพุทธรูปแล้วก็ตรงกับสมัยคุปตะ จึงประมาณว่า องค์พระพุทธรูปอาจจะจำหลักขึ้นเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๗ ถึง ๑๑ ก็ได้จากข้อเท็จจริงอันนี้เมื่อเทียบกับสารนาท พระพุทธรูปส่วนใหญ่อันพบในเขตสารนาทเป็นพระคุปตะ น่าจะประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ เพราะมิได้ปรากฏรูปพระที่นั่งห้อยพระบาทเสียแล้ว จะมีปรากฏอยู่บนพระศิลาจำนูน ๔ ปางรวมกัน ซึ่งมีขนาดเล็ก อาจจะเป็นของเก่าที่มีมาแต่เดิมก็ได้ แต่ส่าวนใหญ่นั้นที่พบเป็นศิลปะรุ่นหลัง มีพระที่นั่งขัดสมาธิเพชรปางปฐมเทศนา และส่วนใหญ่ก็เป็นพระยืนลักษณะศิลปะคุปตะชัดๆ มีทั้งแบบพระนาภีแบนนูน ซึ่งนักเล่นพระทางไทยเรียกว่า ท้องแบนและท้องหมู พระนั่งห้อยพระบาทจึงจัดว่าเป็นพระเก่าแก่มาก อย่างต่ำก็พุทธศตวรรษที่ ๙ คืออยู่ในระหว่าง สถูปเจดีย์วัดพระเมรุเดิม เมื่อพิจารณาถึงอายุการก่อสร้างและศิลปะร่วมสมัยแล้ว น่าจะมีมาแล้วตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๑ และเป็นสถูปรูปกลมทรงกระบอก แบบเดียวกับสถูปในถ้ำอะชันตา หรือสถูปที่สารนาท การที่สถูปวัดพระเมรุมีฐานสี่เหลี่ยม นั่นแสดงว่ามาซ้อมต่อเติมแปลงฐานเสียใหม่ในสมัยปาละ เมื่อนายดูปองทำการขุดค้นเจดีย์องค์นี้ ตามรายงานของนายตรีอมาตยกุล เจ้าหน้าที่ฝ่ายไทยได้รายงานไว้ว่าพบข้างในเป็นองค์สถูปกลม
 
หลักฐานเล่านี้ได้ยืนยันว่า ในเมืองทวารวดีที่นครปฐมมีอายุยืนยงอยู่นานมาก คือถ้าว่าเจดีย์องค์เดิมของพระปฐมเจดีย์มีมาแต่สมัยนั้น ก็แสดงว่าวัดนี้เริ่มสร้างมาแต่สมัยพระเจ้าอโศกมหาราช ส่วนสถูปเจดีย์ที่วัดพระประโทน คงจะรุ่นหลังกว่า อาจจะอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๘ อันตรงกับสมัยอมราวดี ด้วยมีขนาดเล็กกว่าพระปฐมเจดีย์มาก สถูปเจดีย์ที่วัดพระเมรุ ตำบลสวนนันทอุทยานนั้น เข้าใจว่าจะอยู่ระหว่างพุทธศักราชที่ ๑๐-๑๒ โดยถือจากแบบแผนนั่งสมัยคุปตะเป็นเกณฑ์ สถูปองค์ที่พระเมรุนี้ ล่วงมาพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๕ ให้แปลงเป็นสถูปแบบปาละ โยก่อสร้างสี่เหลี่ยมขยายสถูปกลมเดิมให้ใหญ่เข้า ในสมัยนั้นก็คงจะมีการก่อสร้างสถูปแบบสี่เหลี่ยมซ้อนขึ้นเป็นชั้นๆ เป็นศิลปะปาละรุ่นหลัง สำหลับสถูปปาละรุ่นแรกไม่ค่อยพบ คือ สถูปที่เป็นทรงกระบอกแบบคุปตะเพิ่มฐานสี่เหลี่ยมขึ้นแล้วมีพระพุทธรูปเรียงเป็นชั้นๆ จำนวนมากมายบนผิววงกลมของสถูปนั้น ภายหลังฐานสี่เหลี่ยมชั้นเดียวได้เพิ่มจำนวนชั้นสี่เหลี่ยมขึ้นตามลำดับ และมีพระพุทธรูปยืนบรรจุในซุ้ม รายไปเป็นแถวตามชั้นสี่เหลี่ยมทุกชั้น ซึ่งสถูปแบบนี้อยู่ราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ตรงกับศิลปะละโว้ของไทย เช่น เจดีย์วัดกู่กุดหรือวัดจามเทวีกับสุวรรณเจดีย์ ซึ่งนำแบบมาจากละโว้กับเจดีย์เหลี่ยมซ้อนเป็นชั้นๆที่จุลปะโทนเจดีย์ ลักษณะที่เห็นได้ชัดเจนคือซุ้มที่เรียงรายทุกชั้นจะเป็นพระยืนบรรจุอยู่ในซุ้มทั้งสิ้นแสดงว่าในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ นี้ ศิลปะร่วมสมัยนับแต่อินเดียต้นตอ มาจนถึงไทย พม่า ต่างก็อยู่ในอิทธิพลแบบแผนศิลปะร่วมสมัยอันเดียวกัน
 
สถูปที่จุปะโทนเจดีย์ ถือว่าเป็นศิลปะทวารวดีสมัยปลายอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๖ ตัวสถูปก่อด้วยอิฐไม่สอปูน เป็นสถูปสี่เหลี่ยมซ้องเป็นชั้นๆฐานล่างสุดมีรูปปูนปั้นเป็นชาดกต่างๆ บรรจุอยู่ในช่อง เป็นเรื่องชาดก ซึ่งดร.พิริยะ ไกรฤกษ์ สันนิษฐานว่า เป็นชาดกที่มีปรากฏอยู่ในคัมภีร์ของพุทธหินยาน ฝ่ายสรวาสติวาทิน อันแปลกไปจากหินยานเถรวาท
 ข้อนี้ดูจะตรงกับจาลึกศาลสูง ที่ลพบุรี ซึ่งกล่าวถึงการอยู่ร่วมกันระหว่างศาสนาพุทธหลายนิกาย รวมทั้งฝ่ายพราหมณ์ด้วย
 สถูปเจดีย์สมัยทวารวดีตอนปลายน่าจะได้รับอิทธิพลจากสถูปเจดีย์สมัยปาละ ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔ ซึ่งนิยมฐานสี่เหลี่ยมและฐานแปดเหลี่ยม หรือฐานสี่เหลี่ยมย่อมุมดังปรากฏที่เจดีย์ต่างๆในเมืองเก่าที่อู่ทองซึ่งเข้าใจว่าอาจจะเป็นเมืองกิมหลินในจดหมายเหตุจีนก็ได้

 ส่วนเจดีย์หมายเลขที่ ๑ ที่อู่ทอง เป็นเจดีย์ฐานสี่เหลี่ยมเช่นเดียวกับองค์อื่นๆน่าจะเป็นสถูปแบบเดียวกับวัดโขลงที่เมืองเก่าบ้านคูบัวเมืองราชบุรี ทรงเป็นสี่เหลี่ยมผืนผ้า เป็นฐานสถูปแบบเดียวกับที่พบในนาลันทา ซึ่งก็ก่ออิฐไม่สอปูนเช่นเดียวกัน
 ระบบการก่ออิฐเท่าที่ตรวจสอบยังวัดพระเมรุก็ดีสถูปและเจดีย์แต่ๆในอู่ทองก็ดี มักจะก่อด้วยอิฐขนาดใหญ่ ไม่สอปูน โยเรียงอิฐหน้ายาวกับหน้ากว้างสลับกันไปในแถบเดียวกัน ตรงกับระบบสากลที่เรียกว่าระบบเฟลมมิช  (Flemish bond) การเรียงอิฐนั้นแนบเนียนสนิทเช่นเดียวกับระบบการก่ออิฐของศิลปะแบบเขมรในภาคอีสานของไทยตามปรางค์รุ่นเก่าต่างๆแต่การก่อสร้างปรางค์ของขอมนั้นเป็นระบบอิสระ เว้นแต่บางแห่งซึ่งอยู่ในสมัยประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๕-๑๖ เช่นที่ปรางค์เก่าในพิมาย ที่เรียกกันว่า เมรุพระเจ้าพรหมทัตและฐานสถูปเจดีเก่าองค์ประธานวัดนครโกษา ลพบุรีกับเจดีย์วัดขุนเมืองใจ อยุธยา การเรียงอิฐใช้ระบบเอาหัวออกในแถวเดียวกัน ตรงกับระบบเรียงอิฐที่เรียกว่าระบบเฮดเดอร์ (Header bond)

 ขนาดของอิฐก็เป็นจุดสำคัญในการตรวจสอบสถูปเจดีย์สมัยทวารดี ส่วนใหญ่แล้ว อิฐสมัยทวารวดีจะมีขนาดใหญ่กว่าอิฐสมัยอู่ทอง สุพรรณบุรี สุโขทัยหรืออโยธยา แม้ว่าจะก่ออิฐไม่สอปูน คือสอด้วยยางไม้กับดินเหมือนกัน นอกจากนี้ยังมีข้อสังเกตอยู่ว่านอกจากอิฐทวารวดีมีขนาดกว้างยาวและหนาใหญ่กว่าอิฐอู่ทองทุกส่วนแล้ว ยังมีสีแดงเหมือนหมากสุก ผู้รู้จักสังเกตเพียงหยิบอิฐขึ้นมาดูก็สามารถรู้สมัยได้ทันที บางคนสังเกตถึงส่วนผสมอันมีแกลบ ซึ่งรอยของเม็ดแกลบจะเห็นลักษณะอ้วนป้อมๆบ่งว่าเป็นแกลบข้าวเหนียวจึงทำให้สงสัยกันว่า ชาวทวารวดีจะจะรับประทานกับข้าวเหนียวละกระมัง

 ส่วนใหญ่สถูปทวารวดีไม่ว่าจะที่ภาคใต้ นครปฐมและภาคอีสานมักมีอิฐขนาดใหญ่กว่าอิฐอู่ทอง หรืออโยธยาสุพรรณภูมิหรือเชียงใหม่ทั้งสิ้นแต่ขนาดนั้นอาจแตกต่างกัน ดังเช่นอิฐที่เมืองยะรังมีขนาด ๓๒x  ๑๖ x ๘ ซม. บางอันก็ขนาด ๒๗ x ๑๖ x ๘ซม. อิฐที่สารนาทอันอยู่ร่วมสมัยกับทวารวดีในไทยมีขนาดวัดได้ คือ ๓๖ x ๒๒ x ๖ ๑/๒ซม.,๓๖ x ๒๐ x ๖ซม.,๒๙ x ๒๑ x ๖ซม. สังเกตว่าอิฐอินเดียมีส่วนกว้างมากกว่าในไทย ความหนาดูจะน้อยกว่า ส่วนยาวของเขาก็ยาวกว่าเรา การก่ออิฐใช้ระบบสอยางไม้หรือสอดิน อิฐที่ยาลันทาขนาด ๓๐ x ๒๑ x ๖ ๑/๒ซม.,๒๗ x ๑๗ x ๖ซม. ได้วัดอิฐเฉพาะส่วนที่เป็นศิลปะคุปตะและปาละตอนต้น อิฐที่พุทธคยาสมัยคุปตะมีขนาด ๓๗ x ๒๖ x ๗ ซม. เราพบระรบการเรียงอิฐที่อู่ทองกับที่วัดพระเมรุ ส่วนใหญ่มักจะเรียงอิฐระบบแบบเดียวกับเฟลมมิชบอนด์ ( คืออิฐหน้ายาวกับหน้าตัดสลับกันในแถวเดียวโดยตลอด ) แต่ที่สารนาทเฉพาะที่วิหารอันก่อสร้างสไตล์ศิลปะคุปตะ อิฐขนาด ๓๕ x ๒๕ x ๖ ๑/๒ซม. การเรียงอิฐเป็นระบบเรียงตามยาวโดยตลอดทุกแถว

 อิฐสมัยทวารวดีที่โคกไม้เดน (เมืองบอนหรือเมืองบน) ก่ออิฐสอด้วยดิน ขนาดอิฐ๓๙ x ๒๒ x ๗ซม. ซึ่งขนาดก็บ่งว่าเป็นอิฐทวารวดีชัดเจน อิฐที่เมืองเก่ารุ่นทวารวดีในจังหวัดอุทัยธานี เรียกว่า เมืองอภัยสาลี ขนาดอิฐ ๓๖ x ๑๘ x ๖ซม. มีการสอปูนบางๆเรียงอิฐแบบตามยาวแบบเดียวกับสารนาท

 ขนาดของอิฐจึงมีบทบาทค่อนข้างมากในการวิจัยสถูปเจดีย์สมัยทวารวดีเพราะส่วนใหญ่มักก่อด้วยอิฐจะมีบ้างที่ก่อด้วยศิลาแลง เพราะหาได้ง่ายในพื้นที่ เช่น ที่ปราจีนบุรี โบราณสถานทวารวดีมักทำด้วยศิลาแลง 

 มีข้อน่าสังเกตประการหนึ่ง สถูปรุ่นทวารวดีประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๕ หรืออาจจะต้นสมัยปาละมักจะทำสถูปฐานสี่เหลี่ยม มีบันไดขึ้นด้านหน้า มีฐานทักษิณและมีสถูปตั้งบนฐานทักษิณอีกต่อหนึ่ง ตรงเชิงบันไดหรือที่รองบันไดก่อเป็นอิฐรูปโค้งแบบอัฒจันทร์ ๓ ชั้น บางแห่งก็ชั้นเดียว พบที่ปราจีนบุรี ที่จุลปะโทนเจดีย์ละที่อู่ทอง ที่ลังกานั้นเขาทำแท่นรองเชิงบันไดรูปอัฒจันทร์ด้วยศิลา บางแห่งในลังการูปอัฒจันทร์นี้ยังจำหลักลวดลายเป็นชั้นๆ ของวงกลม รูปสัตว์ต่างๆ เช่น ช้างและสิงห์ เป็นต้น คติการทำอัฒจันทร์นี้ น่าจะเป็นคติโบราณยังคงนิยมทำสืบต่อมาจนถึงสมัยอยุธยา ด้วยในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา กล่าวถึงพระที่นั่งสรรเพชญมหาปราสาท มีบันไดลงพื้นดินด้านหน้า และมีอัฒจันทร์อยู่ที่เชิงบันได บ่งถึงคตินิยมเช่นนี้ได้นิยมสืบทอดกันมานานมาก

 ภาพสถูปเจดีย์ทรงสูงและยอดสูงดังปรากฏบนแกนกลางใบเสมาที่อีสานทั่วๆ ไป ดูลักษณะคล้ายเป็นไปไม่ได้ แต่เมื่อตรวจสอบกับสถูปรุ่นทวารวดีตอนปลายหรือปาละตอนต้น กลับพบสถูปแบบนี้มีอยู่กลาดเกลื่อน ณ ประเทศต่างๆ ดังเช่น สถูปขนาดเล็กอันพบที่เคอร์กิหาร์ในอินเดียเป็นต้น ประมาณอายุราวพุทธศตวรรษที่ ๑๕ น่าสังเกตว่าระฆังของสถูปในภาพทั้ง ๒ องค์ ที่ปากระฆังหรือตรงเชิงจะเป็นเส้นสอบเข้า ดูเป็นรูปหม้อน้ำ ซึ่งก็มาตรงกับสถูประฆังทรงหม้อน้ำทรงสูง อันปรากฏบนใบเสมาสมัยทวารวดีภาคอีสานของเราจึงอาจจะประมาณได้ว่า แหล่งศิลปะแบบทวารวดีที่ภาคอีสานของเรามีอายุยืนนานหลายศตวรรษ อาจจะจากพุทธศตวรรษที่ ๑๑ จนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๕ ก็ได้

 รูปสถูปจำหลักบนแผ่นเสมาวัดกลาง จังหวัดหนองคายเป็นแบบสถูปอีกแบบหนึ่ง ซึ่งแตกต่างจากแบบสถูประฆังทรงหม้อน้ำที่พบบนในเสมาแบบทวารวดีในอีสานทั่วไป เป็นที่แปลกด้วยว่าเราไม่พบซากสถูปเก่าที่สมบูรณ์สมัยทวารวดีในอีสานเลยแม้แต่องค์เดียว ซึ่งเข้าใจว่าคงเช่นเดียวกับนครปฐมคือ ถูกทำลายจนสิ้นแล้ว

 รูปสถูปดินดิบพบที่ถ้ำคูหาภิมุข ต.หน้าถ้ำ อ.เมือง จ.ยะลา ณ ที่นี่พบพระพิมพ์ดินดิบพระนั่งห้อยพระบาทแบบทวารวดีด้วย ซึ่งดูสถูปแล้วน่าจะเป็นศิลปะทวารวดีตอนปลายต่อกับศิลปะปาละ คือ ประมาณอยู่ในพุทธศตวรรษที่ ๑๓ องค์สถูประฆังกลมมีบัลลังก์สี่เหลี่ยมองค์สถูปก็กลมแต่ตั้งบนฐานสี่เหลี่ยมมีบริเวณอยู่ตรงกลาง ๔ ทิศ ติดกับฐานสี่เหลี่ยม

 เมื่อเทียบกับสถูปดินเผาเล็กๆ อันพบยังเมืองเก่า อ.ยะรัง จ.ปัตตานี สถูปทรงระฆังป่องข้างบนและเรียงลงที่ปากระฆัง แบบนี้เหมือนกับแบบสถูปสมัยปาละตอนต้นประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔ ในขณะเดียวกับที่เราพบรูปสถูปดินเผาระฆังทรงกระบอกแบบศิลปะสมัยคุปตะแท้ๆ ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ จึงทำให้คิดได้ว่านครแห่งนี้ (ซึ่งท่านผู้รู้หลายท่านเชื่อว่า คือ เมืองลังกาสุกะจากจดหมายเหตุจีน) คงจะมีอายุยืนนานอย่างน้อยตั้งแต่สมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๐ มาจนถึงพุทธศตวรรษที่ ๑๕ จึงสูญสลายไป ซึ่งหลักฐานชี้ชัดว่า นครแห่งนี้เคยรุ่งโรจน์มาก่อน สมัยที่อาณาจักรศรีวิชัยยังไม่ได้สถาปนามาในสมัยศรีวิชัยมีอำนาจวาสนาในแหลมมลายู นครลังกาสุกะก็ยังคงดำรงอยู่ นครกามลังกานี้ในจดหมายเหตุของยวนฉ่างหรือพระถังซำจั๋งกล่าวไว้เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ว่า “อยู่ทางทิศตะวันตกของทวารวดีและตะวันออกเฉียงใต้ของศรีเกษตร หลวงจีนเฮี่ยนจังได้วางตำแหน่งไว้ว่า กามลังกาอยู่ใกล้อ่าวใหญ่ซึ่งศาสตราจารย์ยอร์ช เซเดส์ ว่าอาจจะคืนเมืองกิมหลินหรือ ลัง-เซีย-สุ (ในบันทึกของอี้จิง) ซึ่งท่านผู้รู้หลายท่านว่าอยู่คาบสมุทรแหลมมลายู หากเป็นไปตามคำสันนิษฐานนี้ก็ย่อมไม่มีปัญหา ด้วยเมืองกามลังกา (ลังกาสุกะ) ที่ปัตตานี เราได้พบหลักฐานศิลปะทวรารวดี เช่น รูปปั้นปูนวิหารเล็กเหมือนกับรูปปั้นปูนวิหารเล็กสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติอู่ทองสถูปดินเผา ณ เมืองระยัง ก็เป็นสถูปแบบคุปตะแท้ เป็นอันว่าหลักฐานยืนยันกันลงตัวและขณะเดียวกันที่อู่ทองก็น่าจะเป็นกามลังกาเช่นเดียวกัน

 สถูปแบบทวารวดีหรือแบบอคุปตะที่พบในภาคอีสานของไทยที่ จ.กาฬสินธุ์ ณ เมืองฟ้าแดดสูงยาง เป็นสถูปฐานสี่เหลี่ยม มีเก็จออก ๔ ทิศ เหลือแต่เพียงฐานเหนือฐานขึ้นไป น่าจะเป็นสถูปทวารวดีรุ่นหลังหรือสมัยลพบุรีเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๕ ที่ฐานสถูปนั้นก่ออิฐไม่สอปูนเป็นศิลปะทวารวดีแน่ เพราะระบบการเรียงอิฐและลักษณะอิฐเหมือนกับรากฐานวิหารใหญ่ในเมืองฟ้าแดดสูงยางนั่นเอง ทำลวดลายที่ปรากฏ เช่น ลายปูนปั้น คือลูกแก้วลายบัว ฯลฯ ที่ฐานสถูปพระธาตุยาคูนั้นเป็นลายแบบคุปตะโดยแท้

 ซากฐานวิหารที่ขุดพบยังเมืองเก่าที่กันทรวิชัย ก่อด้วยอิฐไม่สอปูน และอิฐสำเร็จรูปบากเป็นบัวเป็นลูกแก้วต่างๆเป็นศิลปะก่อสร้างสมัยทวารวดี ซึ่งเหมือนกับรากฐานวิหารที่เมืองฟ้าแดดสูงยางมากคงจะเพราะอยู่สมัยเดียวกันนั่นเอง