วิวัฒนาการสถูปเจดีย์ในอินเดีย

 ศาสนาพุทธเกิดในอินเดีย นับตั้งแต่พระพุทธองค์ทรงอุบัติและสั่งสอนเวไนยสัตว์สืบมา ตราบจนปรินิพพานไปแล้ว เหล่าสาวกพากันเผยแพร่ดำรงพุทธอาณาจักรให้แผ่กว้างไพศาลยิ่งกว่าเดิม ศาสนาพุทธดำรงอยู่ต่อมาอีกหลายร้อยปี มีกษัตริย์อินเดียหลายพระองค์นับถือพระพุทธศาสนา ก็ส่งเสริมให้พระพุทธศาสนาแพร่หลายยิ่งขึ้นครั้งหนึ่งเคยรุ่งโรจน์ แต่ต่อมาก็โรยราปรักหักพัง ดังเช่นบันทึกของเฮี่ยนจังกับฟาเหียนกล่าวว่า แลไปที่ใดเห็นแต่ธรรมชาติเข้ามายึดครอง ทั้งผู้คนเข้าไปขุดคุ้ยทำลายเสียหายไปอย่างยับเยิน(๑)ด้วยเหตุนี้สถูปเจดีย์รุ่นแรกนับตั้งแต่สมัยพระเจ้าอโศกมหาราชเป็นต้นมา จึงรกร้างปรักหักพังจนแทบหมดสิ้น

 พระเจ้าอโศกมหาราชแห่งราชวงศ์เมาระยะ เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๓ พ.ศ. ๒๗๓ (ระหว่าง พ.ศ. ๒๖๙-๓๑๒) หลังจากเข้ายึดครองแคว้นกลิงคะ ทรงฆ่าผู้คนเสียเกลื่อนแผ่นดิน จนทรงสังเวช หันมานับถือพระพุทธศาสนา เพื่อช่วยดับจิตใจให้สงบแล้วหันมาเผยแพร่ธรรมะแทน ทรงโปรดให้เปิดสถูปบรรจุ ไปยังนครต่าง ๆ ทั่วดินแดนของพระองค์ พระองค์สร้างสถูปขึ้นจำนวนถึง ๘๔,๐๐๐ องค์ เท่าจำนวนพระธรรมขันธ์แล้วบรรจุพระบรมสารีริกธาตุจนทั่ว สมัยต่อมาเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ หลวงจีนเฮี่ยนจังและฟาเหียน ได้สำรวจสถูปที่พระเจ้าอโศกทรงสร้าง ซึ่งยังเหลืออยู่บ้างแต่ก็ไม่อาจจะนับจำนวนได้เพราะรกร้างเสียหมดแล้ว

 

สถูปรุ่นแรกก่อสร้างด้วยอิฐ ภายหลังมีการเพิ่มเติมโดยใช้ศิลาหุ้มไว้ ดังเช่นสถูปที่สัญจิ สถาปนาโดยพระเจ้าอโศก เมื่อ พ.ศ. ๒๙๕ และได้ตั้งเสาศิลาไว้ข้างหน้าสถูปด้วย สถูปที่ยิ่งใหญ่อีกองค์หนึ่งชื่อธรรมราจิกาที่สารนาท เป็นสถูปขนาดย่อมกว่าสถูปที่สัญจิ ก่อด้วยอิฐเช่นกัน มีเสาหินทรายขัดมันจารึกอยู่เบื้องหน้าทางทิศตะวันออก สถูปแห่งนี้ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์บางส่วนให้คงรูปไว้ ยังเห็นร่องรอยชิ้นส่วนศิลาอันเต็มไปด้วยลวดลาย ซึ่งสมัยหลังมาซ่อมปฏิสังขรณ์ไว้(พระเจ้าอโศกมหาราช ทรงสถาปนาสถูปสัญจิซึ่งก่อด้วยอิฐ และฉัตรศิลาด้วยอิฐ พ.ศ. ๒๙๓ ราชวงศ์สุงคะปฏิสังขรณ์เมื่อ พ.ศ. ๓๙๓-๔๗๓ ราชวงศ์อานธระ ได้เพิ่มเติมเจดีย์ รวมทั้งประตูทั้ง ๔ เมื่อ พ.ศ. ๕๑๘) เสาอโศกมหาราชนี้เป็นเสากลมขัดมัน ซึ่งมันละเลื่อม แม้จนปัจจุบันนี้ บนหัวเสาในพิพิธภัณฑ์สารนาทใต้หัวสิงห์ จำหลักรูปสัตว์ประจำทิศทางทั้งสี่เป็นลายหน้ากระดานเดียวกัน ถ้ายึดถือตามข้อความในไตรภูมิพระร่วง ช้างจะหันไปสู่ทิศตะวันออก รูปม้าอยู่ทิศตะวันตก วัวอยู่ทิศเหนือ และสิงห์อยู่ทิศใต้ เสาเหล่านี้สร้างพร้อมกับสถูป ยังมีปรากฏเหลืออยู่ เช่นที่เมืองมีรุท (Meerut) โทปรา (Topra) ลุมพินี (Lumbini) นิกาลี ซาการ์ (Nigali-Sagar) ในเนปาลรามปรุวะ (Rampurrva) โลริยะ- นันดันกาห์ (Lauriya-Nandangarh) โลริยะ- อราราช (Lauriya-Araraj) โกสัมพี (Kausombi เดี๋ยวนี้คืออลาฮาบัด) สัญจิ (Sanchi) และสารนาท (Sarnath) ตำแหน่งเหล่านี้คือที่ตั้งสถูปในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช จารึกบนเสาเหล่านี้บอกเรื่องราวต่าง ๆ พระเจ้าอโศกมหาราชทรงเสด็จจาริกไปยังลุมพินีและพุทธคยา อันเป็นสถานที่สำคัญคือ สังเวชนียสถานสองในจำนวนสี่ของพระเจ้า ที่สถูปใหญ่สัญจิมีการเพิ่มต่อเติมพอกศิลาในสมัยหลัง มีการก่อรั้วศิลา ประตูศิลาประดับด้วยลวดลายอันพิสดารยิ่งนัก การประดับประดาสถูปจะเห็นในสมัยต่อมาปรากฏที่มหาเจดีย์แห่งอมราวดี สถูปบนภาพจำหลักนูน จำหลักบนหินปูนมีลวดลายตบแต่งหรูหรายิ่งนัก คือ มีลายหน้ากระดานคาดที่ส่วนกลางของสถูป และส่วนด้านข้างตอนบนขององค์ระฆังอย่างวิจิตรพิสดาร สัญลักษณ์ของรั้วศิลายังปรากฏอยู่

 สถูป มาจากคำบาลีว่า ถูปะ(ฝ่ายลังกา เรียก ดาโกบา)
 คือมูลดินเป็นกองน่าจะเกิดจากการเผาศพแล้วรวบรวมเถ้าถ่านกองไว้แล้วเอาดินเอาหินมาทับไว้เป็นเนินสูง เป็นเครื่องหมายให้เห็นชัด เดิมสมัยก่อนนั้น การก่อมูลดินสูงเป็นประเพณีที่นิยมมานาน ล่วงมาสมัยพุทธกาลก็ยังคงนิยมสืบต่อกันโดยสร้างสถูปสำหรับบรรจุพระบรมสารีริกธาตุและอังคารของพระพุทธองค์ ก็ต้องทำวิจิตรพิสดารขึ้น ด้วยทรงเป็นพระบรมศาสดา นอกจากพระพุทธเจ้าแล้ว ก็ยังมีสถูปบรรจุพระธาตุพระอรหันต์ บรรดาสาวกของพระบรมศาสดาอีกจำนวนไม่น้อย และเป็นที่รู้หมายกันว่า สถูปใดเป็นของพระอรหันต์องค์ไหน ดังเช่น สถูปใหญ่ที่บรรจุพระธาตุของพระอรหันต์พระสารีบุตรอัครสาวก เดิมก็เป็นเพียงสถูปแบบมูลดินประดับศิลาทรงขันครอบขนาดย่อม แต่ต่อมาพระอัครสาวกท่านนี้มีผู้นับถือมาก ทั้งลัทธิของพระองค์กับสาวกของพระองค์ก็แพร่หลาย ดังเช่นคณะสงฆ์ฝ่ายสรวาสติวาทินก็มีรากเง่าไปจากผู้ที่นับถือพระสารีบุตรรวมทั้งฝ่ายเซ็น ก็ว่าแตกแขนงไปจากฝ่ายที่นับถือพระสารีบุตรด้วย ภายหลังคณะสงฆ์และกษัตริย์ได้ร่วมกันก่อตั้งสถาบันนาลันทาที่เมืองมคธให้เป็นสถาบันมหึมาและยิ่งใหญ่ มีมหาสถูปของพระสารีบุตรเป็นแกนกลางและกษัตริย์ทั้งราชวงศ์คุปตะ สุงคะและปาละต่างก็บูรณะปฎิสังขรณ์ให้ใหญ่โตทั้งสถูปและอาคารอันก่อสร้างในนาลันทา จนมโหฬารและมีชื่อเสียงขจรขจายไปทั่ว กระทั่งถึงเมืองจีน ซึ่งพระภิกษุเฮี่ยนจัง ที่เรารู้จักกันในนามพระถังซำจั๋งก็มาร่ำเรียนที่นี่ ที่เมืองสาวัตถี ก็มีสถูปใหญ่ก่อด้วยศิลาเป็นรูปสถูปของพระอรหันต์องคุลีมาล นอกจากสถูปของบุคคลแล้ว ยังมีสถูปที่สร้างสำหรับบรรจุเครื่องอัฏฐบริขารพระพุทธเจ้า มีจำพวกบาตร จีวร และสิ่งอื่นๆ อีก หลวงจีนเฮี่ยนจัง ซึ่งได้จาริกไปยังสถานที่ต่างๆ ในดินแดนที่พระพุทธเจ้าทรงเหยียบย่างสัญจรไป ท่านได้กล่าวถึงสถูปประเภทนี้ด้วย

 สถูปเจดีย์สำหรับพระพุทธองค์นั้นแบ่งออกเป็น ๔ ชนิด คือ ๑. สารีริก (พระบรมสารีริกธาตุ) ๒. บริโภค ๓. อุเทสิกะ และ ๔. ธรรมเจดีย์
 ประเภทแรกสำหรับบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ เดิมมี ๘ แห่ง ภายหลังพระเจ้าอโศกทรงรวบรวมจาก ๗ แห่งที่ชำรุด แล้วแจกจ่ายไปยังดินแดนที่นับถือพระพุทธศาสนา กล่าวว่ามีจำนวนการก่อสร้างถึง ๘๔,๐๐๐ แห่ง (เท่าจำนวนแปดหมื่นสี่พันพระธรรมขันธ์)
 ประเภทที่สอง บริโภค คือ สถูปบรรจุสิ่งของที่พระพุทธเจ้าเคยทรงใช้ดังกล่าวแล้วข้างต้น
 ประเภทที่สาม อุเทสิกะ คือ สถานที่สำคัญของพระพุทธองค์ เช่น สถานที่ตรัสรู้ อยู่ที่พุทธคยา เดิมมี สถูป เดี๋ยวนี้เหลืออยู่แต่วิหาร และวัชรอาสน์ สถานที่แสดงปฐมเทศนา ยังมีธรรมเมกสถูปปรากฏอยู่ สถานที่ปรินิพพานก็มีสถูปปรินิพพาน ใกล้กับสถานที่ปรินิพพานก็มีสถูปสำหรับที่ประชุมเพลิงขนาดใหญ่เท่ากัน แล้วก็ยังมีสถูปที่กบิลพัสดุ์ สถานที่ประสูติเป็นต้น
 ประเภทที่สี่ คือ สถูปสำหรับบรรจุพระพิมพ์ พระพิมพ์นี้คนโบราณสร้างกันไว้จำนวนมากแล้วก็บรรจุสถูปไว้ เข้าใจว่าคงจะสร้างเท่าจำนวน ๘๔,๐๐๐ พระธรรมขันธ์ จึงน่าจะเป็นปฐมเหตุแห่งการทำพระพิมพ์บรรจุไว้ตามถ้ำ 

 การสร้างพระพิมพ์บรรจุสถูปนั้นเดิมก็ทำกันเป็นการใหญ่ดังได้พรรณนามาแล้วนั้น แต่ต่อมาชาวพุทธผู้แสวงบุญมักจะสร้างขึ้นเมื่อไปเยี่ยมสังเวชนียสถานของพระพุทธองค์ แต่สรุปรวบยอดเป็นสถูปขนาดเล็กด้วยศิลาแท่งเดียว มีความหมายว่าบรรจุพระพิมพ์ไว้จนครบในสถูปนั้นแล้ว ในสถานที่มีศิลาหาได้ง่ายก็จะจ้างช่างจำหลักสถูปขนาดเล็กบูชาไว้ ณ ที่นั้น สถูปแบบนี้มีทั้งขนาดใหญ่สูง ๒-๓ เมตรก็มี ที่ขนาดสูงเพียงเมตรเดียวหรือต่ำกว่านั้นได้พบที่พุทธคยาจำนวนมาก สถูปหินแท่งเดียวนี้ ต่อมาก็ผันแปรไปกลายเป็นก่อด้วยอิฐหรือโลหะก็ได้
 
 คติการสร้างสถูปขนาดเล็กที่ใช้หินก้อนเดียวนี้มักนิยมสลักซุ้มบรรจุพระพุทธรูปหรือเทวดาของชาวพุทธอยู่ในซุ้มติดไปกับเนื้อศิลา บางทีก็มีคำจารึกในช่องนี้ เช่น ปฎิจสมุปบาทสูตร หรือสมัยหลังทำเป็นสัญลักษณ์ธารณี อันเป็นเครื่องช่วยคุ้มกัน สถูปศิลาขนาดเล็กเท่าที่พบที่พุทธคยา ที่สารนาทและตามพิพิธภัณฑ์ มักจะมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ ๑ ฟุต หรือใหญ่กว่าเล็กน้อยและเท่าที่ปรากฏในอินเดีย เป็นศิลปะแบบปาละทั้งสิ้น

 สถูปศิลาขนาดเล็กสมัยปาละ มีระฆังกลม ที่มีบังลังก์ก็มี หรือไม่มีบัลลังก์(สถูปไม่มีบัลลังก์ นิยมกันมากในศิลปะปาละ และได้พบในเมืองไทย เช่นที่ วัดมหาธาตุ ลพบุรี วัดพระสิงห์ นครไชยศรี และ วัดมหาธาตุ อยุธยา วัดมหาธาตุ สุพรรณบุรี ในศิลปะอโยธยา-สุพรรณบุรี ล้วนเป็นสถูปก่อด้วยอิฐไม่สอปูนทั้งสิ้น) แต่มีบัวลูกแก้วตั้งขึ้นไปบนระฆังก็มี ที่ทำฐานเป็นชั้นเชิงและย่อมก็พบจำนวนมาก ส่วนใหญ่ก็มักจะมีฐาน องค์ระฆังเล็กลงกว่าสมัยคุปตะ สถูปเล็กแบบปาละรุ่นหลัง จะจำหลักพระพุทธรูปเรียงคาดรอบองค์ระฆังเป็นชั้น จำนวนมากมายนับไม่ถ้วน บ่งว่าศิลปะของฝ่ายพุทธมหายานที่มีคติตามคัมภีร์ว่า ได้มีพระพุทธเจ้าอุบัติขึ้นแล้วบนโลกมากกว่าจำนวนเม็ดทรายในท้องมหาสมุทรเสียอีก ซึ่งถ้าเราศึกษาจากคัมภีร์มหาปรัชญาปารมิตสูตรแล้ว ทำนองจะกล่าวถึงโลกาตุอื่นด้วย จากคัมภีร์สัทธรรมปุณฑริกสูตร ซึ่งคัมภีร์ของฝ่ายนี้อันเป็นลัทธิมหายาน ได้กล่าวถึงสวรรค์สุขาวดี ทางทิศตะวันตก พระสูตรย่อยของฝ่ายนี้ เช่น กามนิตสูตรพรรณนาถึงการไปเกิดในดอกบัวที่สวรรค์แห่งนี้ และกล่าวถึงจักรวาลอันมีจำนวนหลายอสงไขย นับไม่ถ้วน เข้าใจว่าฝ่ายมหายานได้นับเนื่องฝ่ายพุทธจากโลกธาตุอื่นๆ ในสากลจักรวาลด้วย ข้อนี้เมื่อพิจารณาถึงคัมภีร์ฝ่ายพุทธในพระไตรปิฎกของหินยานมีพระสูตรบทหนึ่งกล่าวถึงธาตุ ทรงแสดงบนเขาคิชฌกูฎในเมืองราชคฤห์ทรงตรัสกับพระภิกษุจากแดนไกลในเย็นวันหนึ่งว่า ธาตุต่างๆ ย่อมจำแนกออกไปต่างๆ ใครอยู่ในธาตุฝ่ายใดก็จะมีอำนาจของธาตุนั้นๆ ดึงดูดเข้าหากัน ดังเช่น พระภิกษุธรรมดามาตุแบบเดียวกับพระสารีบุตรธาตุนั้นก็จะดึงดูดให้เข้าไปหาไปเป็นสาวกของพระสารีบุตร ใครธาตุใดก็ไปสู่ธาตุของตน ชวนให้เข้าใจว่าธาตุพุทธะก็เช่นกันย่อมมีทั่วไปในท้องจักรวาลอันไม่สิ้นสุดและย่อมสัมพันธ์ดึงดูดกัน เหตุนี้ฝ่ายมหายานจึงมีความเชื่อในเรื่องจำนวนพุทธะอันมากมายสุดที่จะจำกัดได้

 การจารึกคำสอนของพระพุทธเจ้านี้เมื่อหลวงจีนอี้จิงจาริกเข้าไปในอินเดียสมัยอินเดียรุ่งโรจน์ในลัทธิพุทธมหายานแล้ว ท่านกล่าวว่า
 “พระสงฆ์และบุคคลทั่วไปมักจะสร้างไกทะยะ(เจดีย์)ด้วยรูป เป็นดินหรือพระบฏบนแผ่นผ้า แผ่นกระดาษสำหรับกราบไหว้บูชา และอุทิศแก่สถานที่หรือสำนักสงฆ์นั้นๆ ไว้บางทีก็สร้างสถูปของพระพุทธเจ้า โดยทำบนแท่นสูงแล้วล้อมด้วยอิฐ ไม่ก็สร้างสถูปอย่างโดดเดี่ยวกลางทุ่ง แล้วปล่อยไว้ตามยถากรรม ใครจะสร้างด้วยอะไรก็ได้แล้วแต่ศรัทธาปสาทะ บ้างก็สร้างพระพุทธรูปและเจดีย์ด้วยทอง เงิน ทองแดง เหล็ก รัก และหินกับอิฐ หรืออาจจะก่อเจดีย์ทราย แล้วบรรจุพระพุทธรูปไว้ข้างใน”
 
การสร้างสิ่งเคารพของชาวพุทธในสมัยมหายานฟุ้งเฟื่องในอินเดีย อีกอย่างหนึ่งเรียกว่า สรีระ ซึ่งมีอยู่สองชนิด
 ชนิดแรก คือ พระธาตุ ซึ่งอาจจะเป็นพระธาตุแท้หรือวัตถุธรรมชาติสมมุติว่าเป็นพระธาตุ หรือพระบรมสารีริกธาตุซึ่งประเพณีนี้ยังสืบทอดมาจนทุกวันนี้ คนรุ่นหลังมักเข้าใจว่าการบูชาพระธาตุของไทย สืบเนื่องมาจากตำราพระธาตุของหินยานลังกา แต่ที่จริงเป็นที่นับถือของสงฆ์ทุกฝ่ายทั่วไป
อีกอย่างหนึ่ง คือคาถา เช่น คาถา เช่น คาถาปฏิจสมุปบาท และเยธัมมาฯเป็นที่เคารพเช่นเดียวกับพระบรมสารีริกธาตุ โดยบรรจุคาถาในแผ่นต่างๆ และบรรจุในสถูปขนาดเล็ก

 อานิสงส์แห่งการสร้างสรีระสองสิ่งนี้ ว่ามีคุณค่ามหาศาล จะได้ไปเกิดในสุคติและเกิดอีกเพียง ๔ ครั้งเท่านั้น
 การบรรจุแผ่นคำสอนของพระพุทธองค์เป็นที่นิยมกันอย่างกว้างขวางในอินเดีย
 ข้อนี้เมื่อเทียบกับในเมืองไทย เราได้พบแผ่นอิฐที่อาณาจักรทวารวดี ณ นครปฐม (ตรงกับสมัยคุปตะ) จารึกอักษรคฤณห์ คาถาเยธัมมาฯบนแผ่นอิฐ ซึ่งเข้าใจว่าจะมีที่มาอันเดียวกัน เพราะการจารึกคาถาเยธัมมาฯอันเป็นคาถาหัวใจของศาสนาพุทธ บนแผ่นอิฐที่ใช้ก่อสถูปย่อมมีอานิสงส์มากยิ่งกว่าแผ่นอิฐธรรมดา บางทีชาวทวารวดีที่นครปฐม ก็จารึกคาถาเยธัมมาฯนี้ลงบนฉัตรของสถูปศิลาก็มี (ตั้งอยู่ในอาณาบริเวณพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร) คาถานี้เป็นภาษาบาลี เพราะว่าสมัยนั้นยังเป็นพุทธหินยานฝ่ายเถรวาท
 ส่วนสถูปจุลปะโทนที่นครปฐมซึ่งดร.พิริยะ ไกรฤกษ์ สันนิษฐานว่ารูปปั้นรอบๆ ฐานสี่เหลี่ยมของเจดีย์แห่งนี้ เป็นเรื่องราวมาจากคัมภีร์ที่จารึกด้วยภาษาสันสกฤตอันมีอยู่ในคัมภีร์ของฝ่ายสรวาสติวาทิน

 นิกายสรวาสติวาทินนี้ ที่จริงมิใช่มหายาน หากแต่เป็นสาขาหนึ่งของหินยาน คณะสงฆ์ฝ่ายนี้ถือว่าพระสารีบุตร พระโมคคัลลานะและพระมหากัจจายนะ เป็นปฐมาจารย์แห่งพระอภิธรรม ตามหลักฐานว่า พวกนี้เป็นที่นิยมกันทางแถบเหนือของอินเดียและจารึกคัมภีร์ด้วยภาษาสันสกฤต อีกประการหนึ่งรูปทรงของสถูปจุลปะโทนนั้น ทำเป็นแท่นสี่เหลี่ยมซ้อนเป็นชั้นๆ มีพระพุทธรูปยืนประจุอยู่ในซุ้มเป็นแถวทุกขั้น สถูปแบบนี้เป็นแบบของพุทธศตวรรษที่ ๑๓-๑๔ อยู่ในสมัยปาละ เพราะเป็นสถูปแบบมีฐานสี่เหลี่ยม รูปร่างเหมือนกับมหาสถูปพาฮาร์เปอร์ซึ่งสร้างโดยพระเจ้าธรรมบาล (พ.ศ. ๑๓๑๓-๑๓๕๓) กษัตริย์องค์ที่ ๒ แห่งราชวงศ์ปาละเป็นสถูปที่ยกย่องกันว่ามีความใหญ่โตมโหฬารที่สุดในอินเดีย

 ที่ว่าสถูปจุลปะโทนเหมือนกับสถูปแห่งพาฮาร์เปอร์ สมัยปาละ เพราะสร้างรูปสี่เหลี่ยมเป็นชั้นๆ และก่ออิฐไม่สอปูนเหมือนกันแล้ว ยังมีรูปทรงแบบเดียวกัน คือ ฐานสี่เหลี่ยมชั้นล่าง แบ่งเป็นช่องๆ สี่เหลี่ยม และเป็นรูปชาดกต่างๆ เช่น รูปเทพธิดาเหาะกำลังป้อนอาหารแก่ลิง รูปเทพธิดาถือพระขรรค์กำลังต่อสู้กับสัตว์ร้าย อันมีรูปเหมือนจระเข้มีตุ้มหูกลมใหญ่แบบเดียวกับรูปปูนปั้น นครปฐม รูปชายและหญิงนั่งชันเข่าซ้ายดูรูปแล้วก็เห็นว่าเป็นคติเดียวกัน เมื่อสถูปแห่งนี้มีอายุในพุทธศตวรรษที่ ๑๔ ก็อนุมานได้ว่าสถูปจุลปะโทนที่ลอกแบบมาย่อมอยู่ในสมัยเดียวกันด้วย อันเป็นการร่วมสมัยกับศิลปะปาละในอินเดีย ซึ่งเป็นศิลปะฝ่ายมหายาน ซึ่งใช้อักษรภาษาสันสกฤตเป็นหลักในการจารึกพระธรรมคัมภีร์อาจเป็นได้ทั้งสถูปมหายานและสรวาสติวาทิน มีข้อน่าคิดอยู่ว่า สมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๔ อินเดียบรรลุจุดสูงสุดในลัทธิมหายานและมหายานก็แพร่หลายเห็นได้ชัดทางภาคใต้ของสยามประเทศ ย่อมไม่แปลกอะไรที่จะแพร่ไปสู่นครปฐมด้วยและสมัยนี้ภาษาสันสกฤตเป็นภาษาที่นิยมกันอย่างแพร่หลาย (มีกล่าวยืนยันในจดหมายเหตุของหลวงจีนอี้จิง ซึ่งเดินทางไปอินเดีย ซึ่งเดินทางไปอินเดีย และชี้แนะว่า ภิกษุผู้จะไปศึกษาในอินเดีย ควรจะแวะศึกษาภาษาสันสกฤตให้เชี่ยวชาญในอาณาจักรศรีวิชัยเสียก่อน แล้วจึงไปเรียนต่อในอินเดียจะสะดวกง่ายดายยิ่งขึ้น พระภิกษุอี้จิงไปขึ้นบกที่นครตัมลาลิพติ ในปีพ.ศ. ๑๒๑๖) จึงย่อมแตกต่างจากหินยานเถรวาทในนครปฐมอันยังคงจารึกพระธรรมด้วยภาษาบาลีอันรุ่งโรจน์เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๑ ระยะเวลาที่แตกต่างกันถึง ๓๐๐ กว่าปี ย่อมอาจผันแปรเป็นอะไรไปได้ทั้งนั้น

 สิ่งที่ยอมรับกันแล้วว่าอาณาจักรทวารวดีที่นครปฐมนั้น สมัยหลังได้ผันแปรเป็นมหายานเสียแล้ว ด้วยเราพบว่าหลักฐานมหายานหลายอย่าง รวมทั้งพระพุทธรูปยืนบนสัตว์ประหลาด หน้าเป็นครุฑมีปีกเป็นหงส์ มีเขาเป็นวัวที่เรียกกันว่าพนัสบดี เป็นการรวมตัวของสัตว์พาหนะของเทพเจ้าที่ยิ่งใหญ่ของพราหมณ์ คือพระพรหม พระศิวะ และพระนารายณ์เท่ากับเป็นการข่มศาสนาฮินดูโดยตรงซึ่งเป็นคติของฝ่ายมหายานอันกำลังแข่งขันกับลัทธิของพราหมณ์อย่างขนานใหญ่ในยุคสมัยนั้น

 เพราะว่าพุทะมหายานต้องแข่งขันกับพราหมณ์จึงเกิดมีลัทธิตันตริก มีพระโพธิสัตว์ มีเทวดาฝ่ายพุทธซึ่งมีอำนาจมหิทธิฤทธิ์ที่น่าเกรงขาม มีศักติ คือเพศคู่ มีนางตารา พระโพธิสัตว์บางองค์ก็แสดงฤทธานุภาพไม่แพ้เทพเจ้าสูงสุดของฮินดู มีพิธีกรรมมากมาย การสถาปนาเทพเจ้าฝ่ายพุทธยิ่งนานวันก็ยิ่งมากขึ้นดังนี้ในศตวรรษต่อๆ มา สมัยเมื่อมุสลิมเข้าครอบครองและกวาดล้างในอินเดียได้ก่อกระทำวินาศกรรมอย่างอุกฤษฎ์รื้อถอนทำลายวัดวาอารามทุบพระพุทธรูปและแบกไปโยนลงน้ำ ที่สุดศาสนาพุทธในอินเดียก็สูญสลาย เพราะความคิดของพุทธมหายานแสดงฤทธิ์เดชเหมือนฮินดู ผู้คนจึงหันกลับไปสู่ฮินดู พิธีกรรมในตอนตายก็ดี พิธีกรรมอื่นๆ จึงหันไปใช้นักบวชฮินดูแทน ด้วยเห็นว่าฤทธิ์พอๆ กัน นานวันเข้าชาวอินเดียก็ถูกฝ่ายฮินดูกลืนไปหมด ประกอบทั้งฝ่ายหินยานที่ลังกา ซึ่งยังมีสืบเชื้อเก่าแก่ไว้ได้อย่างเหนียวแน่น ทำตนเป็นปฏิปักษ์กับลัทธิมหายานที่นอกรีตนอกรอยด้วยข้อเปรียบเทียบอันขัดแย้งชนิดขาวเป็นดำ การแตกแยกอย่างแรงกล้าเช่นนี้เป็นส่วนหนึ่งที่ทำให้พุทธเมื่อถูกฝ่ายมิจฉาทิฐิทำลายล้างจึงอ่อนยุ่ยสิ้นไปโดยง่าย

 พระพุทธรูปที่ปรากฏอยู่ในอินเดียแทบทุกองค์จะถูกชาวมุสลิมต่อยจมูก หูแหว่งวิ่นไปหมด ไม่หลงเหลือไว้อย่างบริบูรณ์ วัดสำคัญ เช่น วิกรมศิลามหาวิหาร ถูกทำลายราบเป็นหน้ากอง พวกมิจฉาทิฐิเอาศิลากับอิฐทุกก้อนขนดยงลงแม่น้ำคงคา ที่โอทันตะปุรีมหาวิหารก็มีชะตากรรมถูกทำลายอย่างย่อยยับแบบเดียวกัน ชาวมุสลิมก็ได้ใช้สถานที่นั้นเป็นศูนย์กลางบัญชาการของฝ่ายทหาร เป็นที่มั่นสำคัญของพวกนี้

 ปี พ.ศ. ๑๗๔๐ มูฮัมหมุด-พิน-ภัคทะยาร์ กาลจี ได้ทำการประหารหมู่พระสงฆ์ภายในวิหารที่ยึดเป็นที่มั่นโดยคาดคั้นให้พวกพระสงฆ์บอกที่ซ่อนพระธรรมคัมภีร์แต่ไม่มีองค์ใดปริปากบอกที่ซ่อนให้ ต่อมาทหารกลุ่มนี้ได้ไปทำลายนาลันทาจนยับเยิน

 เพราะว่าศาสนาพุทธตั้งมั่นอยู่ในดินแดนที่มีศาสนาหลายลัทธิ หลายนครที่ขัดแย้งกัน ชาวพุทธรุ่นหลังจึงนิยมสร้างวัดของตนให้เข้มแข็งและมีห้องลับสำหรับเก็บพระธรรมคัมภีร์ ไม่ยอมให้ผู้ใดที่ไม่ใช่ชาวพุทธทราย ไม่ยอมให้ผู้ใดที่ไม่ใช่ชาวพุทธทราบ ที่สารนาทภายในมหาวิหาร มีช่องลับอยู่ไม่ห่างจากมูลคันธกุฏีนักเป็นทางแคบๆ ใต้ดินลงไปสู่ห้องใหญ่ซึ่งใช้เป็นที่เก็บพระธรรมคัมภีร์ วัดใหญ่ๆ ก็มีทางลับแบบนี้ เป็นที่น่าแปลก ช่องลับนี้เขาสร้างได้ลับสุดยอดจริงๆ เมื่อสมัยมุสลิมกวาดล้างก็ยังหาไม่พบ มีเรื่องบันทึกไว้ว่าพระเถระที่ใจเด็ดบางองค์แอบซ่อนในห้องลับที่เก็บพระธรรมคัมภีร์โดยมีอาหารสะสมไว้ด้วย สามารถหลบซ่อนอยู่ได้หลายเดือน โดยผู้ทำลายแบบพลิกแผ่นดินไม่สามารถค้นหาทางเข้าได้ การที่วัดศรีชุมในสุโขทัยเก่าของเรา มีช่องลับในผนังนั้น มิใช่ว่าไปหลอกชาวบ้านให้เป็นพระพูดได้ตามคำสันนิษฐานของคนรุ่นใหม่นี้แต่อย่างไร แต่นั่นเป็นช่องทางลับสำหรับเก็บพระธรรมคัมภีร์ทางพุทธศาสนาต่างหากนั่นย่อมแสดงว่า ในสมัยแรกๆ ของสุโขทัยนั้น พระพุทธศาสนาคงมีศัตรูมิใช่น้อย ดังเช่นพวกฮินดูในเขมร ทั้งยังมีพวกมิจฉาทิฐิอื่นๆ อีก เช่น พวกมหายานนอกรีตนอกรอย ฝ่ายตันตริกและมนตรยาน ซึ่งเชื่อว่าในสมัยนั้นคงจะเป็นศัตรูกันอย่างร้ายแรง นอกจากจะร่วมสังฆกรรมกันไม่ได้แล้ว ยังโกธรเกลียดอาฆาตมากร้ายด้วยกันอย่างที่สุด
 
ข้อนี้มีประจักษ์พยานที่พม่าสมัยที่อาณาจักรพุกามรุ่งโรจน์เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ กษัตริย์พม่าพระองค์หนึ่งพระนามว่า พระเจ้าอนุรุธมหาราช หลังจากเลื่อมใสในพุทธหินยานแบบลังกา ที่มีวัตรปฏิบัติอันงาม โดยที่ลัทธิหินยานนี้ผ่านจากพวกมอญอีกต่อหนึ่ง พระองค์เปรียบเทียบกับพุทธศาสนาเดิมของพุกามที่นับถือกันอยู่เป็นลัทธิมหายานแบบมนตรยาน เรียกว่า พวกอรี ซึ่งนุ่งห่อจีวรย้อมด้วยสีคราม พวกนี้ทำการลามกหนัก แม้กระทั่งมีพิธีทำลายเยื่อพรหมจารีของหญิงสาวก่อนแต่งงาน พระองค์จึงขับไล่สงฆ์อรีออกไปให้พ้นจากเขตแดน ด้วยเหตุนี้สงฆ์อรีจึงมีความโกธรแค้นสงฆ์ฝ่ายหินยานมาก สงฆ์หินยานมีสองพวก พวกหนึ่ง คือ สงฆ์หินยานเถรวาทเดิม อีกพวกหนึ่งเป็นหินยานลังกาที่กำลังโด่งดังอย่างสุดขีด พวกอรีนี้ตำนานกล่าวว่าแพร่มาจากภาคเหนือทางทิศตะวันออก ซึ่งก็คงจะไปจากลำพูนไชยของเรา และในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยานี้คงมีอริอยู่มาก เพราะในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๘ ตามบันทึกของเจียวต้ากวาน ทูตจีนที่เข้าไปในอาณาจักรนครหลวงของเขมร ก็เล่าไว้ว่ามีสงฆ์ที่ทำหน้าที่ทำลายพรหมจารีของหญิงสาว และอยู่กับสาวสองต่อสองตลอดคืน แสดงว่านับแต่สมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ซึ่งทรงนับถือมหายาน ฝ่ายมนตรยานเต็มที่ มหายานรุ่งโรจน์ที่สุดทางทิศตะวันออกของดินแดนสยามประเทศ เมื่อพระองค์ล่วงลับไปแล้ว มหายานก็ยังรุ่งเรืองอยู่ สงฆ์ฝ่ายอรีจึงยังคงมีอยู่เต็มอาณาจักรนครหลวงของเขมร

 ในสมัยของพระเจ้าอนุรุธมหาราชแห่งอาณาจักรพุกามของพม่า เมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๖ นี้ ลัทธิหินยานพม่ากับมอญรุ่งโรจน์มาก มีการก่อสร้างสถูปเจดีย์มากมายในพุกาม ซึ่งเป็นแบบอย่างของศิลปะหินยานพุกาม มีอิทธิพลแก่นครต่างๆ ในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาน้อยมากแต่ว่าลักษณะเจดีย์ที่สุโขทัย ที่เรียกว่า บัวกลีบถลานั้นเอามาจากพุกาม สถูปส่วนใหญ่เทอะทะมโหฬารและติดๆ กัน น่าจะตรงกับสมัยอันรุ่งโรจน์ของนครต่างๆ ในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา แห่งพุทะศตวรรษที่ ๑๖-๑๘ สมัยที่เรียกกันว่า ศิลปะอู่ทอง หรืออโยธยา สุพรรณภูมิ สถูปและพระอารามล้วนแต่ใหญ่โตมโหฬารยิ่งนัก ดังเช่นสถูปวัดแก้วสรรค์บุรี สถูปวัดมหาธาตุ (วัดศีรษะเมืองสรรค์บุรี) สถูปใหญ่วัดนครโกษา ลพบุรี สถูปวัดใหญ่ชัยมงคล อยุธยา ฯลฯ เป็นสถูปเจดีญืที่ทรงสูงเพรียวแบบปาละซึ่งมีแบบฉบับเฉพาะตัว คือองค์ระฆังกลม องค์เจดีย์แปดเหลี่ยม บัลลังก์แปดเหลี่ยม มีบัวลูกแก้วบนฉัตร ไม่มีเสาหาร แบะมีฐานสี่เหลี่ยม ก่อด้วยอิฐแนบสนิทไม่สอปูน ลักษณะที่พิเศษของเจดีย์วัดแก้ว คือ บนยอดฉัตรลูกแก้วส่วนบนของเจดีย์ มีเกล็ดสามเหลี่ยมซ้อนไปเป็นแถว เกล็ดแบบนี้เห็นเจนตาในเจดีย์ศิลาขนาดเล็กที่พุทธคยาอันเป็นศิลปะปาละเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๕ และ ๑๖ บ่งได้ชัดว่าเจดีย์วัดแก้วกับในถ้ำเขาหลวงและวัดพระรูปสุพรรณบุรี อยู่ร่วมสมัยกับปาละรุ่นนั้น จัดว่าเป็นศิลปะปาละสมัยปลายโดยแท้

วาระสุดท้ายของศาสนาพุทธในอินเดีย

 ดังได้พรรณนามาแต่ต้นแล้วว่ากองทัพมุสลิมในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ ได้ทำลายล้างพระพุทธศาสนาทั่วไปในอินเดีย เจดีย์ถูกรื้อกระจุยกระจายเหลือแต่ราก ผู้ปกครองในอินเดียก็อ่อนแอ ไม่อาจต้านทานพวกมุสลิมได้ พระเจ้าพุทธเสนะ แห่งมคธซึ่งพระองค์เป็นชาวพุทธ หลังจากการกวาดล้างของมุสลิมแล้ว พระองค์ตั้งใจว่าจะบูรณปฏิสังขรณ์ใหม่ แต่ก็ไม่อาจจะทำอะไรได้ แต่ต่อมาพวกมุสลิมได้เข้ามายึดครองอย่างถาวร ก็ต้องทำลายจนสิ้นซากไปอีกเป็นการเสียเวลาไปเปล่าๆ

 สถานที่สำคัญ เช่น ชากัททละ ทางภาคเหนือของเบงกอล ได้ถูกทำลายระยะต่อมาไม่นานนัก มุสลิมประหารพระสงฆ์องค์เจ้าอย่างโหดร้าย ทำลายพระอารามต่างๆ จนสิ้น แม้จะมีวัดต่างๆ เหลือกระเซ็นกระสายอยู่บ้างแต่เมื่อผู้ปกครองเป็นมุสลิม ประกอบทั้งชาวพุทธถูกรุกรานโดยฮินดูกับพวกนักบวชเชนซ้ำสอง จึงทำให้พระสงฆ์ไม่อาจดำรงอยู่ได้ ไม่มีใครถวายบิณฑบาต นานวันเข้าก็สูญสลายไปเอง ศาสนาพุทธในลังกาและในเอเชียอาคเนย์ยังดำรงอยู่ แต่เมื่อแผ่นดินแม่ อินเดีย อันเป็นศูนย์กลางของศาสนาและวัฒนธรรมถูกทำลายจนสิ้นซาก เช่นนี้ ลังกาซึ่งเป็นหินยายเถรวาทเดิมก็มีบทบาทกลายเป็นศูนย์กลางอย่างเต็มที่ อิทธิพลของลังกาส่งไปยังมอญพม่าและอโยธยา สุโขทัย กับนครศรีธรรมราชพร้อมๆ กัน

 ในพุทธศตวรรษที่ ๑๘ มีการปฏิรูปพุทธศาสนาในดินแดนลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เปลี่ยนจากมหายานอิทธิพลของเขมรในรูปของศิลปะลพบุรี และอู่ทอง มาเป็นหินยานลังกา ซึ่งยังสืบเชื้อสายมาจนทุกวันนี้

 สถูปแบบปาละเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๗ นั้น ส่วนใหญ่ถูกทำลายล้างหมด ยังมีเหลือเฉพาะสถูปศิลาจำนวนมากที่ภาคกลางของไทย ได้พบที่พิพิธภัณฑ์วัดของหลวงพ่อสำเนียง อยู่สถาพร ในอำเภอบางเลน จังหวัดนครปฐม มีเจดีย์ศิลาเล็กๆ จำหลักพระพุทธรูปยืนในซุ้ม เป็นศิลปะสมัยปาละตอนต้น ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ซึ่งเป็นการยืนยันว่าประเพณีการสร้างสถูปศิลาเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๓ ของเราก็มีเหมือนกัน สถูปศิลาที่บางเลนนั้นแม้จะมีขนาดเล็ก แต่ลวดลายทรวดทรงก็เหมือนอินเดียทุกอย่างบางทีอาจจะสั่งทำมาจากอินเดียละกระมัง
 

สถูปศิลาในวัดพระศรีรัตนศาสดารามอยู่บนหอติดกับหอพระคันธราษฎร์หน้าอุโบสถ ประวัติว่าเอามาจากละโว้อยู่บนยอดเขา รูปทรงเป็นสถูปอู่ทอง อันเป็นสถูปปาละ มีขนาดค่อนข้างใหญ่ สูงเท่าความสูงของคน เข้าใจว่าจะเป็นของที่ทำในพื้นเมือง จะขนมาจากที่อื่นคงลำบากมากถ้าเทียบกับสถูปศิลาบางชิ้นในพุทธคยาก็ถือว่าไม่ใหญ่โตอะไร ในพุทธคยาใหญ่โตกว่านี้มีจำนวนมาก

วิวัฒนาการของสถูปในอินเดีย

 สมัยก่อนที่พระเจ้ากนิษกะจะทำพระพุทธรูปครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ. ๖๘๗ ชาวพุทธมีคติใช้สัญลักษณ์แทนพระพุทธรูปในงานจำหลักตกแต่งสถูปเป็นเรื่องปฐมสมโพธิ เช่น ใช้ธรรมจักรกับกวางหมอบแทนองค์พระพุทธเจ้าในปางปฐมเทศนา จำหลักรูปสถูปแทนองค์พุทธเจ้าในปางปรินิพพาน และพระพุทธบาทแทนที่พระพุทธองค์ในกรณีทั่วๆ ไป ฯลฯ รูปสถูปจึงปรากฏในงานจำหลักศิลาตลอดมา และภาพจำหลักในสมัยอมราวดี มีรูปสถูปที่ตกแต่งลวดลายอย่างวิจิตรพิสดาร ซึ่งสะท้อนให้เห็นว่าในสมัยอมราวดีนั้น สถูปมีรูปร่างเป็นเช่นไร
 
คำว่า เจดีย์ คือคำ chaitya มาจากคำว่า chita คือ จิต (จิตใจ) หรือ จิต คำเดียวกับจิตกาธาร อันแปลว่ากองฟอน หรือ เชิงตะกอนที่เผาศพ ใช้ในพุทธศาสนา หมายถึง สถูป แต่เจดีย์เป็นคำที่มีความหมายมากยิ่งกว่านั้น รวมไปถึงวิหารและต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ ด้วย เจดีย์ น่าจะหมายถึงสถานอนุสรณ์ แต่ต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธองค์ เรียกว่า พฤกษเจดีย์ แม้พระพุทธรูปก็เป็นเจดีย์อย่างหนึ่ง

 เจดีย์ในอินเดียมีความแตกต่างกับสถูปเจดีย์ของอินเดียรูปร่างก็คือ วิหารนั่นเอง คือ สร้างอาคารคร่อมทับสถูปเป็นรูปร่างยาวรี รูปห้องโถงมีเสารายสองข้างและเฉลียงนอกเสาทั้งสองด้าน ด้านหลังกลมมีสถูปอยู่ด้านลึกข้างหลังทำนองพระประธาน

 เดิมนั้นมีสถูปบรรจุพระบรมสารีริกธาตุอย่างเดียวเป็นสถูปแบบขันคว่ำ ต่อมาสถูปที่สร้างรุ่นหลังมีขนาดเล็กลง เกิดคติสร้างวิหารสำหรับเป็นที่ประชุมของชาวพุทธและพระสงฆ์ในกิจต่างๆ จึงย่อสถูปให้เล็กบรรจุไว้ท้ายวิหาร สำหรับเคารพกราบไว้บูชากัน จึงเรียกวิหารนั้นว่า เจดีย์ เพราะสถูปก็เป็นสัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้าอยู่แล้ว ในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๐-๑๑ มีการสร้างวิหารหรือเจดีย์นี้ โดยสกัดเจาะถ้ำเข้าไปเป็นห้องโถง มีเสามีสถูปพร้อมครัน เรียกว่า เจดีย์ การเจาะถ้ำนี้รุ่นต่อมาทำช่องไว้พระพุทธรูปติดกับสถูปเป็นพระนั่งสมัยคุปตะ พุทธศตวรรษที่ ๑๑ ดังเช่นนี้ถ้ำอะชันตา เป็นต้น ซึ่งก็ยังเรียกว่า เจดีย์อยู่
 วิวัฒนาการรุ่นต่อมา เจดีย์ที่มีสถูปหายไปกลับเหลือแต่เพียงพระพุทธรุปอย่างเดียว เพียงแต่ทำซุ้มเรือนแก้ว ประดิษฐ์ไส้ย่างหรูหรา ดังเช่น วิหารหลวง วัดลำปางหลวง เป็นต้น
 

ซุ้มปราสาทด้านหลังพระต่อมาได้ดัดแปลงเป็นซุ้มเรือนแก้ว ดังเช่น พระพุทธชินราช สมัยสุโขทัย พระพุทธรูวิหารเรือนแก้วที่วิหารวัดไลย์ ลพบุรี พระวิหารหลวง วัดพระธาตุนครศรีธรรมราช พระอุโบสถวัดพิชัยปูรณาราม อุทัยธานี เป็นศิลปะสมัยอู่ทอง สมัยอยุธยาซุ้มเรือนแก้วหายไป คงเหลือแต่พระโดดๆ สืบทอดมาจนทุกวันนี้
 ตัวอย่างที่เห็นได้ชัดจากการแยกพระเจดีย์ซึ่งเดิมเคยอยู่ในวิหาร แยกออกไปจากวิหาร แต่ยังมีห้องกระสันเชื่อมกับเจดีย์และวิหารอยู่ มีปรากฏที่วัดปราสาทในเมืองเชียงใหม่ สมัยหลังจากนั้นเจดีย์แยกขาดตอนออกไปอยู่หลังวิหาร เป็นธรรมเนียมที่นิยมกันมาในสมัยสุโขทัยอยุธยาและจนทุกวันนี้

 สถูปคุปตะขนาดย่อมซึ่งบรรจุอยู่ใจเจดีย์หรือวิหารที่ถ้ำอะชันตานั้น เป็นสถูปทรงกระบอกสูง ด้านข้างเจดีย์กับองค์ระฆังเป็นเส้นตั้งฉากกับพื้นโดยตลอด มีบัลลังก์ผายแก และมีฉัตรศิลา ๓ ชั้น ตั้งอยู่บนบัลลังก์ ฉัตรนั้นใหญ่มาก จัดว่าเป็นสถูปทรงสูงชนิดหนึ่ง ส่วนฐานนั้นไม่มีสถูปที่มีฐานหรือฐานแผ่ออกเป็นชั้นเชิงมากๆ นั้นเป็นสถูปสมัยปาละ

 สถูปแบบคุปตะทรงสูงอันปรากฏบนกลางเสมาสมัยทวารวดีที่อีสาน และปรากฏบนรูปพระพิมพ์ร่วมสมัยกับคุปตะที่เมืองยะรัง (ลังกาสุเกะ) น่าจะเป็นสถูปทรงสูงที่วิวัฒนาการไปจาสถูปในถ้ำอะชันตา คือ ทรงเรียวสูงขึ้นมาก แต่ปัจจุบันสถูปแบบนี้ไม่มีหลงเหลือยู่แล้ว คงมีร่องรอยปรากฏบนลายจำหลักศิลา และบนพระพิมพ์เท่านั้นประมาณอายุก็คงอยู่ในราวพุทธศตวรรษที่ ๑๒*๑๓ อันร่วมสมัยกับคุปตะสมัยปลายสุด