วิวัฒนาการสถูปเจดีย์ในลังกา

 สถูปแบบลังกานั้น เป็นสถูปที่มีลักษณะพิเศษแตกต่างจากปาละและรุ่นหลังๆ คือ ลักษณะมีระฆังใหญ่ มีบัลลังก์ มียอดฉัตรที่แปลงเป็นลูกแก้ว และระฆังเหมือนกับขันคว่ำ ที่จริงลังกาก็ได้แบบไปจากอินเดียนั่นเอง โดยได้แบบไปตั้งแต่สมัยอโศกมหาราช และมีหลักฐานว่าศิลปะอมราวดีเข้าไปรุ่งโรจน์อยู่ในลังกา จนศิลปะลังการุ่นนั้นมีศิลปะเป็นแบบที่คล้ายอมราวดีมาก สมัยนั้นมีศูนย์กลางอยู่ที่อนุราธปุระ

 ประวัติศาสตร์ลังกาอย่างย่นย่อมีอยู่ว่า ในสมัยเมื่อ พระเจ้าอโศกมหาราชส่งพระมหินทรเถระไปเผยแพร่พระพุทธศาสนาในลังกานั้น พระเจ้าวิชัยเสวยราชน์มานานได้ ๓๘ ปีแล้ว ในคัมภีร์มหาวงศ์บันทึกว่าปฐมกษัตริย์ลังกาพระนามว่าวิชัย ทรงเสวยราชน์ปีเดียวกับที่พระพุทธเจ้าทรงดับขันธ์ปรินิพพาน จนมีกษัตริย์สืบมาอีก ๕ พระองค์ จึงถึงกษัตริย์องค์ที่ร่วมสมัยกับพระเจ้าอโศกมหาราช คือ พระเจ้าเทวานัมปิยะติสสะ

 หลังจากกาลสมัยที่พระเจ้าวิชัยเสด็จสวรรคตแล้วก็ได้มีกษัตริย์สืบสายมาอีกนาน ศาสนาพุทธตั้งมั่นอยู่ในลังกามาช้านาน และยังคงยึดถือในสายหินยานเถรวาทอย่างมั่นคง หลังจากสมัยศิลปะอมราวดีแพร่เข้าไปสู่ลังกาที่มีศูนย์กลางอยู่ที่อนุราธปุระนั้น(มีปัญหาด้านอิทธิพลของศิลปะอนุราธปุระในลังกา อันอยู่ร่วมสมัยกับอมราวดีในอินเดีย ใครจะเป็นผู้ส่งอิทธิพลให้แก่ประเทศไทย ข้อที่น่าสงสัยคือ สงฆ์ฝ่ายหินยานเถรวาทน่าจะติดต่อกันเป็นประจำ และคงไปมาหาสู่กันตามปรกติ ลัทธิอนุราธปุระน่าจะมีสายสัมพันธ์กับดินแดนในสยามประเทศอย่างลึกซึ้งมาก โดยสังเกตว่าพระพุทธรูปอนุราชปุระขัดสมาธิราบ ไทยก็คงตามอย่างมาแต่สมัยนั้นแม้รุ่นต่อมาสมัยคุปตะก็ดี สมัยปาละก็ดี เท่าที่ได้ตรวจสอบพระพุทธรูปมาทุกแห่งในอินเดีย ได้ทราบความจริงว่า พระพุทะรูปสมัยคุปตะและสมัยปาละ ล้วนแต่ขัดสมาธิเพชรคือ ไขว้ขวาทั้งสิ้น เหตุไฉนในสมัยทวารวดีของเราซึ่งนิยมรูปแบบศิลปะคุปตะและสมัยอู่ทองหรือที่เรียกว่าอโยธยาสุพรรณภูมิ  อันนิยมศิลปะปาละจึงไม่ยอมเปลี่ยนเป็นขัดสมาธิเพชร นั่นคือเพราะความนิยมแบบอนุราธปุระยังคงเหนียวแน่นไม่สั่นคลอนง่ายๆ และเป็นเครื่องแสดงให้เห็นอย่างชัดแจ้งว่าอิทธิพลของหินยานเดิมยังคงดำรงอยู่อย่างไม่แปรผันไปได้ง่ายๆ มาภายหลังการติดต่อกับลังกานาจะห่างเหินไปชั่วระยะหนึ่ง ในสมัยที่เราเรียกว่าสมัยศิลปะอู่ทอง เมื่อประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๖-๑๘ ดินแดนในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา คงจะผันแปรไปนับถือมหายานเสียแล้ว เพราะต้านทานอิทธิพลของมหายานรอบข้างไม่ได้ คือภาคใต้ทางแหลมมลายูก็มีอาณาจักรศรีวิชัยซึ่งเป็นมหายานเต็มตัว ภาคตะวันตกก็มีสงฆ์ฝ่ายอรีหรือมนตรยานของอาณาจักรพุกาม ภาคตะวันออกก็คืออาณาจักรนครหลวง ที่มหายานเบิกบานชูช่อเต็มที่นับตั้งแต่สมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ เป็นต้นไป ศิลปะบายนของเขมรนั้น ก็คือศิลปะมหายานแท้ๆ ทางทิศเหนือคืออาณาจักรหริภุญไชยนั้นก็เชื่อแน่ว่าเป็นอาณาจักรมหายานไปเสียแล้ว เพราะมีบันทึกไว้ในพงศาวดารพุกาม (อริมัทนะ) สงฆ์ฝ่ายวัชรยานหรือมนตรยาน พวกอรี ได้แพร่มาจากทางตะวันออกเฉียงเหนือ ซึ่งก็ตรงอาณาจักรหริภุญไชยนั่นเอง อาณาจักรแห่งนี้ถ้าจะติดต่อกับอินเดียก็มีอยู่สองทางคือ ทางบกกับผ่านมาทางมอญภาคใต้ของพม่า เพราะเหตุนี้อาณาจักรในแถบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา เช่น ละโว้ สรรค์บุรี สุพรรณภูมิ ราชบุรี ฯลฯ เหล่านี้ อันสร้างพุทธศิลป์ในรูปแบบที่เราเรียกกันว่า  ศิลปะอู่ทองกับศิลปะลพบุรี จึงน่าจะเป็นศิลปะมหายานทั้งสิ้น)

 นับตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๖ เป็นต้นมา ศาสนาพุทธในอินเดียเปลี่ยนแปลงอย่างค่อยๆ เป็นไป จนปี พ.ศ. ๖๘๗ พระเจ้ากนิษกะเริ่มทำพระพุทธรูปครั้งแรกและทรงสนับสนุนมหายานอย่างแท้จริง แรกทีเดียวลังกาก็เห็นด้วยที่อนุราธปุระมีการสร้างพระพุทธรูปตามแบบอมราวดีอย่างกว้างขวาง ราชวงศ์คุปตะเริ่มมีอำนาจในปีพ.ศ. ๘๖๓ กษัตริย์วงศ์คุปตะได้ทรงสนับสนุนพระพุทธศาสนาอย่างแท้จริงตลอดวงศ์คุปตะ และต่อมาในสมัยราชวงศ์ปาละเฟื่องฟูในเบงกอล (พ.ศ. ๑๒๗๓-๑๗๔๐) ตอนนี้แหละที่ลัทธิมหายานรุ่งโรจน์และแตกแขนงไปใหญ่โต จึงเริ่มเป็นปรปักษ์กับหินยานลังกา สิ่งนี้คือสาเหตุที่ลังกาขาดการติดต่อทางวัฒนธรรมจากอินเดีย อินเดียในยุคสมัยนี้ ลัทธิศาสนาเป็นปรปักษ์กับหินยานที่ลังกาอย่างชนิดขาวเป็น ยิ่งมหายานผันแปรไปเป็นพุทธตันตริก และมีมนตรยานกับวัชรยานด้วยแล้ว ก็เหมือนน้ำกับน้ำมัน ย่อมเข้ากันไม่ได้ ขณะเดียวกันทางแหลมมลายูภาคใต้ของไทย ได้อ้าแขนรับวัฒนธรรมปาละกับพุทธมหายานเต็มที่ แม้เมืองลังกาสุกะ (ที่ อ. ยะรังในปัตตานี) อันมีร่องรอยหินยานเดิมทั่วไปก็ถูกกลืนกลายเป็นมหายานไปในที่สุด แต่ในดินแดนภาคกลางของสยามประเทศ เพราะว่าหินยานเถรวาทได้หยั่งรากเสียแน่นแฟ้นแม้มหายานจะแพร่เข้ามาก็หาทำให้หินยานเดิมซวนเซลงไม่ มีหลักฐานอยู่ที่จารึกอันพบ ณ ศาลสูงในเมืองลพบุรี อันมีอายุในสมัยพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ กล่าวถึงสงฆ์สองฝ่าย คงอยู่สมพงศ์กันได้พร้อมกับพราหมณ์ด้วย(จาก The Indianized States of Southeast Asia G. Coedes กล่าวไว้ในหน้า ๑๓๖ ว่า “จารึกหลักหนึ่งอายุ พ.ศ. ๑๕๖๕-๑๕๖๘ ในรัชสมัยของพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๑ พระภิกษุสองฝ่ายของพุทธศาสนา (ฝ่ายมหายานกับสถวีระ) และพราหมณ์ ปฏิบัติอยู่ร่วมเคียงข้างกันในละโว้”)

 ภาพปูนปั้นผสมดิน สมัยทวารวดีที่ผนังถ้ำวัดคูหา ต.ช้างขวา อ.กาญจนดิษฐ์ จ.สุราษฎร์ธานี เป็นภาพปั้นแบบรูปนูนสูงได้เห็นสถาปัตยกรรมรูปหน้าบัน คล้ายกับจั่วหน้าพรหมในภาคกลางของไทย เช่นรูปหน้าบันดินเผาเคลือบศรีสัชนาลัย ภาพปั้นนูนสูงนี้ มีพระพุทธรูปคล้ายลอยตัวปั้นตรงช่องโพรงเข้าหน้าถ้ำอยู่บนหลืบข้างบน มีพระพุทธรูปประทับนั่งห้อยพระบาทประมาณอายุเมื่อพุทธศตวรรษที่ ๑๒-๑๓ เป็นศิลปะทวารวดีอย่างชัดเจน และมีพระพุทธรูปนั่งปางมารวิชัยขัดสมาธิรวมกับสถูปแบบระฆังบานใหญ่ มีเส้นคาดที่ระฆังและมีลายดอกจันทร์อยู่ตรงกลาง บ่งว่ารับอิทธิพลจากศิลปะปาละ สถูปแบบนี้มิใช่สถูปคุปตะ ถ้าเป็นสถูปคุปตะแล้ว ด้านข้างองค์ระฆังจะต้องเป็นเส้นตั้งแบบทรงกระบอก แต่เส้นคาดระฆังนั้นเห็นชัดว่าได้รับอิทธิพลปาละ สถูปแบบนี้เตือนใจให้ระลึกถึงรูปปั้นดินดิบที่พบยังถ้ำแถบยะลา ซึ่งทำพระพุทธรูปแบบคุปตะ และมีสถูปทรงระฆังบาน เป็นจุดสงสัยว่าภาพปั้นเหล่านี้ แม้จะเห็นชัดว่าเป็นศิลปะคุปตะ แต่ก็มีศิลปะปาละผสมผสานอยู่ด้วย น่าจะเป็นได้ว่าอาจจะเป็นศิลปะคุปตะตอนปลายที่แพร่เข้ามาสู้ภาคใต้สยามประเทศ พระพุทธรูปที่นั่งขัดสมาธิราบ อาจเป็นไปได้ว่า อิทธิพลศิลปะอนุราธปุระของลังกาได้ครอบงำไปทั่วดินแดนสุวรรณภูมิหรือสยามประเทศมิใช่เฉพาะภาคกลาง หากแต่เลยมายังดินแดนภาคใต้ด้วย รูปเจดีย์นั้นถ้าจะสันนิษฐานว่า รูปทั้งหมดสร้างสมัยปาละ ดูออกจะกล่าวง่ายเกินไป เพราะอิทธิพลของประติมากรรมบ่งได้ชัดว่าเป็นศิลปะคุปตะ บางทีอาจจะสร้างข้อสันนิษฐานได้อีกรูปหนึ่งว่า ศิลปะคุปตะจากอินเดียตอนเหนืออาจจะแพร่เข้ามาผสมผสานกับอิทธิพลอนุราธปุระลังกาก็ได้ เรื่องนี้เป็นเรื่องลึกลับที่ไม่อาจสางได้ เพราะสถูประฆังใหญ่ของลังกาสมัยโปลนนารุวะ อันร่วมสมัยกับศิลปะสุโขทัยของเรานั้น น่าจะเป็นสถูปเก่าแก่ที่วิวัฒนาการมาจากสมัยพุทธศตวรรษที่ ๓ ครั้งที่พระเจ้าอโศกมหาราชได้แพร่อิทธิพลพุทธศิลปะของอินเดียหินยานเข้ามาแล้ว แบบสถูปก็คงหยุดชะงักเพียงแค่นั้น หรือบางทีอนุราธปุระตอนปลายอาจจะชะงักขาดห้วงไป ด้วยเหตุว่า พุทธหินยานอนุราธปุระมีข้อขัดแย้งหับมหายานของปาละอย่างรุนแรงจนไม่อาจร่วมสมพงศ์กันได้ เลยขาดการติดต่อสืบเนื่องในแง่ศิลปะ แต่เพราะว่ารูปปั้นเหล่านั้นทำขึ้นในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๓ อันเป็นระยะที่ศิลปะปาละกำลังเบิกอรุณศิลปะใหม่ซีกโลกแถบนี้ แล้วเปล่งแสงสว่างจ้าเต็มที่ย่อมเป็นธรรมดาอยู่เองว่า ศิลปะปาละอันร่วมสมัยย่อมจะมีผลเข้าไปร่วมผสมผสานด้วย

 หรือมิฉะนั้น ก็อาจเป็นไปได้ว่า ศิลปะแบบคุปตะแห่งพุทธศตวรรษที่ ๑๑-๑๒ ยังคงพัฒนาเป็นไปอย่างเชื่องช้าในดินแดนนี้เมื่ออิทธิพลมหายานปาละเข้ามา จึงมิอาจเปลี่ยนเป็นศิลปะปาละอย่างเต็มที่ คืออยู่ในจุดที่เป็นหัวเลี้ยวหัวต่อกันอยู่ ข้อนี้โดยความเป็นจริงแล้วย่อมขัดแย้งกับวิวัฒนาการของศิลปะร่วมสมัยดังกล่าวแล้วข้างต้น

 ศิลปะการปั้นปูนที่ถ้ำวัดคูหา อ. กาญจนดิษฐ์ จ.สุราษฎร์ธานี เป็นตัวปัญหาสำคัญซึ่งนักโบราณคดีและนักประวัติศาสตร์ศิลป์น่าจะใช้วิจารณญานขบคิดกันด้วยความระมัดระวัง ยังมีข้อคิดอีกอย่างหนึ่งคืองานศิลปะเหล่านี้อาจจะสร้างมานานแล้วในแบบศิลปะคุปตะ ซึ่งเป็นศิลปะหินยาน แล้วต่อมาสมัยปาละได้มาปั้นเพิ่มเติมทับลงไปบางส่วน ด้วยมีร่องรอยจุดที่ทับเหลื่อมกันอยู่เห็นได้ชัดและเจดีย์เล็กบนรูปนูนที่ผนังนั้นก็เป็นแบบเจดีย์ปาละด้วย

 ปัญหานี้ก็เช่นเดียวกับตัวปัญหาที่เกิดขึ้น ณ เมืองเก่า อ.อู่ทอง จ.สุพรรณบุรี เราได้เห็นแล้วว่าที่นั่นมีศิลปะทวารวดีปรากฏอยู่กระจัดกระจายทั่วไป เจดีย์หมายเลข ๑ เป็นศิลปะแบบทวารวดี แต่คงจะชำรุดร้างไปนาน มีสถูปสมัยทวารวดีตอนปลายหรือปาละตอนต้นมาสร้างคร่อมทับข้างบน ในขณะที่กำลังสร้างบูรณปฏิสังขรณ์ใหม่นั้นมิได้ตรวจสอบหลักฐานเดิม สมัยปัจจุบันเมื่อมีหารขุดแต่งสถูปแห่งนี้ จึงได้เห็นว่าแปลนยังคงเหลื่อมกันอยู่ คือ เอนเฉไปจากจุดเดิม เส้นมิได้ขนานกันสี่ด้าน เพราะว่าเป็นสถูปสี่เหลี่ยม จึงอาจเห็นได้ชัดทันที และสถูปต่างๆ ในอู่ทองเท่าที่ปรากฏนั้นล้วนเป็นสถูปปาละทั้งนั้น ทำให้พอเดาประวัติเมืองอู่ทองเก่าว่า คงมีอายุเก่าถึงสมัยอมราวดีตั้งแต่พุทธศตวรรษที่ ๗ ซึ่งอาจจะคือเมืองกิมหลินร่วมสมัยกับฟูนันนครนี้น่าจะร้างไปชั่วระยะหนึ่ง หรือมีอายุนานต่อมาถึงสมัยคุปตะ และที่สุดก็ชะงักงันในสมัยปาละ ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๕ จากนั้นก็ร้างไปด้วยความแห้งแล้ง การเปลี่ยนแปลงกระแสน้ำกับการรุกรานจากที่อื่น หรือด้วยโรคระบาด อย่างใดอย่างหนึ่งเราเห็นผลอันปรากฏว่าศิลปะที่นั่นขาดชะงักแต่เพียงแค่นั้น คงเห็นร่องรอยการสืบต่อที่เมืองสุพรรณบุรี ปัจจุบันนี้ คือ ศิลปะแบบลพบุรี อันพบมากที่แม่น้ำสุพรรณบุรีฝั่งตะวันออก เข้าใจว่าจะอยู่ในสมัยพุทธศตวรรษที่ ๑๖ ต่อมา ศิลปะแบบสุพรรณภูมิ หรือที่เรียกกันว่าศิลปะแบบอู่ทอง ได้ปรากฏที่ฝั่งตะวันตกของแม่น้ำ นครนี้คือสุพรรณภูมิซึ่งมีอายุมานับแต่พุทธศตวรรษที่ ๑๗ จนสืบเนื่องตลอดมาตราบสิ้นกรุงศรีอยุธยา ในสมัยกรุงศรีอยุธยา นครนี้ได้ตกไปเป็นเมืองลูกหลวงของกรุงศรีอยุธยา ตั้งแต่เริ่มตั้งอาณาจักรเป็นต้นมา กษัตริย์ราชวงศ์สุพรรณได้เข้าไปมีอำนาจที่เข้มแข็งในสมัยอยุธยาตอนต้น แสดงพระบรมราชานุภาพแผ่อำนาจได้ไพศาล

 การเกี่ยวพันเกาะลังกากับดินแดนภาคใต้ของประเทศไทย น่าจะมีการติดต่อกันมาตั้งแต่สมัยโบราณแล้ว ด้วยการข้ามมหาสมุทรอินเดียเป็นไปสะดวก อาจตัดตรงมุ่งไปทางทิศตะวันตกจนถึงลังกาเลยทีเดียว (เส้นทางที่จะไปทางเรือสู่อินเดียหรือลังกาในสมัยโบราณนั้น คงจะไปจากเมืองท่าดังนี้คือ ๑) จากตะนาวศรีและมะริด ณ ที่นี่น่าจะเป็นเมืองท่าเก่าแก่ และยังเป็นเมืองท่าสำคัญของไทยในสมัยกรุงศรีอยุธยา หลังจากกรุงแตกแล้วพม่ายึดเอาไป ๒) จากราชกรูดที่ระนองติดต่อกับทะเลอันดามัน และ ๓) ที่ตะกั่วป่า จังหวัดพังงา บางท่านสันนิษฐานว่าอาจจะมีเส้นทางที่เป็นจุดเริ่มต้นออกเรือจากไทยไปลังกาอีกคือ ที่จังหวัดกระบี่และปากน้ำกันตัง เป็นต้น)

มีหลักฐานว่า เมื่อสมัยปลายอาณาจักรของศรีวิชัย อันเปลี่ยนเป็นปัทมวงศ์ราวๆ พุทธศตวรรษที่ ๑๘ กษัตริย์ปัทมวงศ์น่าจะเสียอำนาจแก่มัชปาหิตไปเมื่อระหว่าง พ.ศ. ๑๘๑๘-๑๘๓๖ มูลเหตุแห่งการสูญเสียอำนาจของศรีวิชัย นักประวัติศาสตร์ชี้แจงไว้ว่า ตามข้อสันนิษฐานของนักโบราณคดีชาวฝรั่งเศส เชื่อกันว่าอาณาจักรศรีวิชัยมีราชธานีตั้งยู่ที่ปาเล็มบังในเกาะสุมาตรา ต่อมาปีพ.ศ. ๑๗๖๕ อาณาจักรคาดิรี ได้รุกรานยึดครองทั่วไปเกือบหมดชวา ทั้งพวกนี้ยังทำการสัประยุทธ์กับศรีวิชัยที่ควบคุมช่องแคบมะละกาอีกด้วยและยังเข้าไปมีอำนาจในแหลมมลายู ภายหลังจากที่อาณาจักคาดิรีเสื่อมอำนาจ จึงมีอาณาจักรมัชปาหิตเข้ามาแทน แล้วยึดอำนาจในอาณาบริเวณที่เป็นของศรีวิชัยไว้ได้ทั้งหมด เรื่องราวตอนวาระสุดท้ายดูช่างเงียบเชียบเหมือนคลื่นกระทบฝั่งไม่สมกับที่เคยยืนยงโด่งดังมาถึง ๕ ศตวรรษ ในสมัยที่ศรีวิชัยจะสิ้นชาติวาสนานั้นทางเหนือคือ อาณาจักรสุโขทัยกับอยุธยาก็ได้แผ่อำนาจเข้ามาปรากฏว่ารายนามเมืองขึ้น ๑๖ หัวเมืองของพระเจ้าอู่ทองมีอาณาเขตทางภาคใต้จรดไปถึงมะละกา ซึ่งน่าจะควบคุมช่องแคบมะละกาด้วยกระมัง

 ย้อนกลับไปยังปลายสมัยที่อาณาจักรศรีวิชัยเสื่อมอำนาจ ซึ่งจะเสื่อมหรือสลายไปด้วยประการใดไม่มีใครทราบ แต่ตำนานเมืองนครศรีธรรมราชกล่าวว่า สมัยก่อนนครอันยิ่งใหญ่นี้มีชื่อว่า ตามพรลิงค์ซึ่งพระองค์มีอานุภาพมาก สามารถยกทัพไปตีลังกาถึงสองครั้ง เมื่อเทียบหลักฐานอื่นๆ ดู ปรากฏจารึกหลัก ๒๔ ว่า พระเจ้าศรีธรรมราชพระนามเดิมว่า จันทรภานุแห่งเมืองตามพรลิงค์ ยกไปรบพุ่งกับลังกาถึงสองครั้งคือในปี พ.ศ. ๑๗๙๐ ครั้งหนึ่งกับปี ๑๘๑๓ อีกครั้งหนึ่ง ซึ่งแสดงว่าสมัยของพระเจ้าจันทรภานุก็เป็นระยะเดียวกับสุโขทัยกำลังเรืองอำนาจทางภาคเหนือและเป็นระยะที่ใกล้ๆ กับการสร้างพระบรมธาตุ นครศรีธรรมราช เป็นศิลปะแบบลังกาวงศ์ด้วย เมืองตามพรลิงค์ในจดหมายเหตุจีน เรียกว่า “ต้นม้าหลิ่ง” นครที่พระเจ้าจันทรภานุทรงปกครอง คือ ตามพรลิงค์ แห่งปัทมวงศ์จะต้องเป็นฝ่ายที่ถือพุทธศาสนาหินยานลังกาแน่นอนด้วยมีบันทึกว่าพระเจ้าปรากรมพาหุ ได้ทรงทรายกิตติคุณของพระภิกษุตามพรลิงค์ ชื่อ พระธัมกิตติเถระ จึงทรงถวายสิ่งของมีศาสนาวัตถุรวมอยู่ด้วย มายังพระเจ้าจันทรภานุเพื่อขอให้นิมนต์พระธัมกิตติเถระไปยังลังกา

 พงศาวดารลังกา ในหนังสือจุลวงศ์กล่าวไว้ว่า “เมื่อพระเจ้าปรกรมพาหุที่ ๒ เสวยราชสมบัติได้ ๑๑ ปี กษัตริย์แห่งกรุงชวากะ ทรงพระนามว่า จันทรภานุยกทัพมาขึ้นบก ทำมีว่าเป็นพุทธศาสนิกชนมาเพื่อการกุศลทหารชวากะใช้ธนูอาบยาพิษเป็นอาวุธ ยกยึดท่าข้ามแม่น้ำไว้ได้ใครไปรบด้วยก็แพ้ พวกชวากะทำลายลังกาจนยับเยิน แต่ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทรงตีโต้ชนะจนชวากะต้องถอยลงเรือหนีไป ล่วงมาอีก ๒-๓ ปี พระเจ้าจันทรภานุยกทัพมาลังกาอีก คราวนี้มีพวกโจฬะศัตรูเก่าของลังกากับพวกปาณฑยะมาสมทบ แรกๆ พวกชวากะมีชัย แต่ต่อมาก็ถูกลังกาล้อม และโดนตีพ่ายหนีไปสิ้น พระเจ้าจันทรภานุต้องเสด็จหนีเอาตัวรอด ทิ้งพระญาติวงศ์และของต่างๆ ไว้สิ้น.....”

 เรื่องราวการรบพุ่งก็ดี การไปมาหาสู่กันระหว่างลังกากับกษัตริย์ปัทมวงศ์ซึ่งเข้ามาแทนที่ศรีวิชัย คงจะเป็นเครื่องชี้ให้เห็นว่า การเดินทางติดต่อกันคงสะดวกง่ายดายมิได้ลำบากแต่อย่างไร การที่พระเจ้าจันทรภานุเสด็จไปครั้งแรก ทำนองว่าไปเที่ยว นั่นก็ยิ่งเห็นได้ชัดว่า มีการไปมาหาสู่กันเป็นปรกตอจึงมิได้ระแวงสงสัยแต่ประการใด
 การที่ฝ่ายมัชปาหิตมาตั้งราชอาณาจักรแทนที่ปัทมวงศ์ได้อย่างไรนั้น ข้อนี้เป็นปัญหาสำคัญอยู่ แต่มัชปาหิตก็ยังมีอำนาจไม่นาน ผลที่สุดอาณาจักรส่วนหนึ่งก็อยู่ภายใต้บารมีกรุงศรีอยุธยาจนหมดสิ้น ส่วนดินแดนใต้สุดที่เป็นอิสลาม ก็คงเป็นส่วนหนึ่งของมัชปาหิตที่หลงเหลืออยู่นั่นเอง
 

ศิลปะสถาปัตยกรรมของศรีวิชัยแบบหนึ่งคือองค์พระธาตุไชยาก็ดี เจดีย์วัดหลงก็ดี เป็นรูปสี่เหลี่ยม ยอดมณฑปมีชั้นเชิงบนยอดมากแบบพระธาตุไชยาได้ส่งแบบนี้ขึ้นไปทางเหนือ เช่นที่สุโขทัยปละที่เชียงราย เจดีย์วัดป่าสัก เป็นต้น เรื่องเหล่านี้แปลความได้ด้านเดียวว่า ศรีวิชัย แพร่อิทธิพลขึ้นไปตั้งแต่คงมิใช่ด้วยอำนาจ หรือด้วยการสมพงศ์กันทางศาสนาเป็นเรื่องทีอาจเอาอย่างกันได้ หรืออาจจะมีความสัมพันธ์กันจริง เรื่องนี้ย่อมเหนือความนึกคิดของคนปัจจุบัน ยังจะต้องรอหลักฐานอีกหลายอย่างที่ยังไม่รู้กันเข้ามาประกอบด้วย มิฉะนั้นถ้าเจาะจงลงไป อาจจะห่างเหินจากข้อเท็จจริงในภายหลังก็ได้หรือมิฉะนั้นอาจจะด้วยการเปลี่ยนรูปศาสนาพุทธเป็นมหายานเอาอย่างศรีวิชัยจึงเป็นมูลเหตุสำคัญให้ทางล้านนา จำเป็นจะต้องได้แบบแผนศิลปะสถาปัตยกรรมทรงมณฑปที่ศรีสัชนาลัยของอาณาจักรสุโขทัย ที่เจดีย์เชียงยันข้างวัดมหาธาตุหริภุญไชยและเจดีย์ป่าสัก จึงน่าจะเป็นสัญลักษณ์ของมหายานซึ่งได้แผ่อำนาจขึ้นไปทางเหนือจนสำเร็จ ต่อจากนั้นเจดีย์แบบปาละคือแบบระฆังกลมฐาน ๔ เหลี่ยม จึงขึ้นไปแทนที่ในภายหลังศิลปะมหายานของศรีวิชัยน่าจะยืนยงอยู่เพียงศตวรรษเดียว หลังจากนั้นเมื่อศาสนาพุทธหินยานลังกาแพร่จากสุโขทัยขึ้นไปสู่อาณาจักรเชียงใหม่ตอนต้น จึงได้มีเจดีย์ลังกาขึ้นไปสู่ล้านนา ท่าที่ปรากฏหลักฐานก็คือวัดอุโมงค์เถระจันทร์ ซึ่งปรากฏอย่างเด่นชัดแต่ก็พบเพียงแห่งเดียวเท่านั้น นอกนั้นวัดอื่นๆ เจดีย์ล้วนแต่ได้รับอิทธิพลจากสุโขทัยที่ได้รับจากอู่ทองอีกต่อหนึ่งเช่น เจดีย์ทรงสูงแปดเหลี่ยม บางทีเจดีย์แบบนี้อาจจะเป็นแบบเดิมของสุโขทัยสมัยที่ยังเป็นหินยานแบบพุกาม

 มีหลักฐานว่าสุโขทัยเก่าสมัยก่อน พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ ได้ติดต่อรับอิทธิพลจากพุกามอย่างใกล้ชิด ดังเช่น บัวกลีบถลาของสุโขทัยแตกต่างไปจากสถูปเจดีย์ทางใต้เช่น อโยธยา สุพรรณภูมิ และลพบุรี ซึ่งเป็นบัวลูกแก้ว ใต้ระฆังลงมา บัวกลีบถลานี้เป็นแบบแผนที่ได้รับมาจากอาณาจักรพุกามอย่างชัดเจน

 การที่อาณาจักรสุโขทัยรับพุทธศาสนาหินยานลังกามาจากนครศรีธรรมราชเป็นปฐมในสมัยพ่อขุนรามคำแหง ก็แสดงว่าสมัยนั้นอาจจะมีการขัดแย้งกับพุกามทางด้านการเมือง ศูนย์ศาสนาหินยานจึงเปลี่ยนไปสู่หินยานลังกา รูปจำหลักลายเส้นบนแผ่นศิลาในอุโมงค์วัดศรีชุม เราจะเห็นแบบแผนของลังกาอย่างเต็มที่ ส่วนการที่เจดีย์ทรง ๔ เหลี่ยมใหญ่มียอดเป็นเจดีย์สูงเช่นเจดีย์วัดเจดีย์สูง เจดีย์อื่นๆ ในสไตล์นี้มีพระพุทะรูปขนาดใหญ่บรรจุไว้ใจเจดีย์นั้นอันมีสภาพเหมือนวิหาร แม้วัดศรีชุมตัวมณฑปใหญ่ก็คือส่วนล่างของเจดีย์ใหญ่นั่นเอง ด้วยทรงเป็นสี่เหลี่ยมจัตุรัส และความสูงของสถาปัตยกรรมก็เข้าลักษณะกับฐานเจดีย์ทรงสูงของสุโขทัยพอดี (พิจารณาจากส่วนสัด) เจดีย์แบบนี้อันมีจำนวนมากในสุโขทัยได้รับอิทธิพลจากพุกามอย่างแน่นอนเป็นเครื่องยืนยันว่า สมัยสุโขทัยตอนต้นเป็นสมัยแห่งการเปลี่ยนแปลงอย่างใหญ่หลวงคือ สมัยหนึ่งเป็นมหายานดังเช่นปรางค์และศิลปะ วัดพระพายหลวง สมัยต่อมารับศิลปะหินยานพุกามอันเป็นเวลาประมาณอย่างน้อยก็หนึ่งศตวรรษ เข้าใจว่าคงจะเป็นการรับหินยานพุกามเข้าผสมผสานกับมหายานศิลปะวัดพระพายหลวง ต่อมาจึงรับเอาหินยานลังกาซึ่งตอนนั้นมีชื่อเสียงหอมฟุ้งในดินแดนสามแห่งคือที่ เมาะตะมะ อโยธยา และนครศรีธรรมราช

 แต่ทางสุโขทัยสมัครใจที่จะรับเอาสังฆราชกับพระคัมภีร์มาจากนครศรีธรรมราช นั่นย่อมแสดงว่าอโยธยากับเมาะตะมะสองแห่งนี้มีการขัดแย้งกับสุโขทัยยุคต้นอยู่ พอล่วงมาสมัยพระมหาธรรมราชาลิไท สุโขทัยยุคนี้สามารถสมพงศ์กับพวกมอญได้ อาจจะเป็นเพราะว่าพระเจ้าฟ้ารั่วปฐมกษัตริย์มอญที่นั่นทรงเป็นพระราชบุตรเขยของพ่อขุนรามคำแหง

ชาวสุโขทัยกับมอญจึงมีมิตรภาพอย่างดีซึ่งกันและกันด้วย สมัยหลังนี้พระเถระหินยานลังกาจากมอญไปสู่สุโขทัยกันแล้ว แม้ศาสนาพุทธหินยานลังกาเข้าไปสู่เชียงใหม่ยังต้องผ่านมอญผ่านอโยธยา ผ่านสุโขทัย และไปสู่เชียงใหม่อีกต่อหนึ่ง

 ศิลปะลังกาเข้ามาสู่ไทยอาจจะมิใช่แต่เฉพาะหินยานลังกา แต่อาจจะเป็นตั้งแต่สมัยอมราวดีก็ได้ แต่มันเนิ่นนานเหลือเกินจนไม่อาจจะคาดการณ์ได้ เพียงแต่ว่ามีเหตุอันชวนฉงนอยู่นิดเดียวคือ พระพุทธรูปทั้งแบบคุปตะของทวารวดีและแบบปาละของทวารวดีที่มาสู่เมืองไทยนั้นล้วนแต่ขัดสมาธิราบทั้งสิ้น ขณะเดียวกับที่อินเดียในลุ่มแม่น้ำคงคาและอุตตรประเทศของเราสองสมัยนี้เป็นแบบขัดสมาธิเพชรแต่อย่างเดียวจึงตีความได้ว่าเราคงจะได้รับศิลปะอมราวดี หรือลังกาแบบอนุราธปุระมานาน จนพอมาถึงสมัยคุปตะกับปาละซึ่งเราได้รับวัฒนธรรมจากสองแหล่งนี้แล้วก็คงเอาแต่รูปแบบหน้าตากับข้อปลีกย่อยต่างๆ มา สิ่งเดียวที่ยังยึดมั่นคือการขัดสมาธิเพชร เราไม่เอาแต่ใช้ขัดสมาธิราบเหมือนที่เคยนิยมกันมา

 ทีนี้จึงมามีปัญหาว่า อินเดียใต้สมัยคุปตะ เช่นพวกโจฬะ หรือพวกอื่นๆ ล้วนแต่เป็นพวกฮินดูทั้งนั้นจะเคยมีศิลปะอมราวดีรุ่งโรจน์มาก่อน แล้วส่งให้อนุราธปุระแต่อมราวดีก็ผันแปรไปที่สุดก็เหลืออยู่แต่อนุราชปุระที่เป็นแหล่งอันเชื่อว่าได้แพร่อิทธิพลมาสู่ประเทศไทยเนิ่นนานแล้ว